Тыва Республика
| |||||
| |||||
| Төвү | Кызыл | ||||
| Шөлү | 168 600 км² | ||||
| Чоннуң саны | 321 722 (2018) | ||||
| Федералдыг округу | Сибирь | ||||
| Экономиктиг району | Чөөн-Сибирь | ||||
| Күрүре дылдары | Тыва, Орус | ||||
| Чазак Баштыңы |
Ховалыг Владислав | ||||
| Тыва Республиканың Дээди Хуралының даргазы |
Даваа Каң-оол | ||||
Тыва Республика (орус. Респу́блика Тыва́) — Сибирь федералдыг округта Россия Федерациязының субъектизи, федералдыг дугаары 17. Тыва чоннуң төп чурту. Оон аңгыда орус, хакас, бурят, моол дээш өске-даа чоннар чурттап турар.
Мурнуу чүгүнде Моол, соңгу чүгүнде Хакас Республика база Красноярск крайы, барыын чүгүнде Алтай Республиказы, чөөн чүгүнде Бурят Республика-биле кызыгаарланган. Тыва Азий диптиң төвү болгаш Улуг-Хемниң бажы кылдыр санаттынып турар.
Тываның төөгүзү эдер
Тываның төөгүзүн дараазында чүүлде бижээн:Тываның төөгүзү.
Тываның ыдык ырызы (Гимн) эдер
2011ч. тура "Мен тыва мен" ырыны Ыдык ыры кылдыр шилээн.
(1) Арт-арттың оваазынга
Дажын салып чалбарган
Таңды, Саян ыдыынга
Агын өргээн тыва мен.
- КОЖАМЫЫ
Мен — тыва мен
Мөңге харлыг дагның оглу мен.
Мен — тыва мен
Мөңгүн суглуг чурттуң төлү мен.
(2) Өгбелерим чуртунда
Өлчей тарып иженген,
Өткүт хөөмей ырынга
Өөрүп талаан тыва мен.
- КОЖАМЫЫ:
(3) Аймак чоннар бүлези
Акы-дуңма найыралдыг,
Депшилгеже чүткүлдүг
Демниг чурттуг тыва мен.
- КОЖАМЫЫ:
Кожууннар: эдер
- Бай-Тайга кожуун,төвү Тээли суур.
- Барыын-Хемчик кожуун, төвү Кызыл-Мажалык суур.
- Чөөн-Хемчик кожуун, төвү Чадаана хоорай.
- Каа-Хем кожуун, төвү Сарыг-Сеп суур.
- Кызыл кожуун, төвү Каа-Хем суур.
- Мөңгүн-Тайга кожуун, төвү Мугур-Аксы суур.
- Өвүр кожуун, төвү Хандагайты суур.
- Бии-Хем кожуун, төвү Туран хоорай.
- Сүт-Хөл кожуун, төвү Суг-Аксы суур.
- Таңды кожуун, төвү Бай-Хаак суур.
- Тере-Хөл кожуун, төвү Кунгуртуг суур.
- Тес-Хем кожуун, төвү Самагалдай суур.
- Тожу кожуун, төвү Тоора-Хем суур.
- Улуг-Хем кожуун, төвү Шагаан-Арыг (Шагонар) хоорай.
- Чаа-Хөл кожуун, төвү Чаа-Хөл суур.
- Чеди-Хөл кожуун, төвү Хову-Аксы суур.
- Эрзин кожуун, төвү Эрзин суур.
Тыва чон эдер
Тыва чоннуң ниити саны 300 хире муң кижи болуп турар.
- 2010 чылда Россияда чурттап турар тываларның санын 263 934 кижи деп демдеглээн. Оларның 250 муңу Тыва Республикада чурттап турар.
- Моолда чурттап чоруур тываларның саны 3000 - 5000 муң кижи болуп турар. ССРЭ биле Моол Арат Республика аразынга кызыгаар шыйган соонда, ол тыва аймактар Моолдуң девискээринче кире берген деп база санаар. Олар колдуунда Моолдуң Баян-Өльгий, Хөбсүгүл болгаш Кобду деп черлеринде амыдырап чурттап чоруур.
- Кыдатта чурттап чоруур тываларның саны ниитизи-биле 3 хире муң кижи болуп турар . Олар Кыдаттың Синьзянь-Уйгур автономнуг округунда Канас, Аккаба болгаш Алагак деп суурларда амыдырап чоруур.
Тывадан дашкаар черлерде тывалар база тускай чурттап турар: Моолда, Кыдатта.
Кыдатта тывалар эдер
Моолда тывалар эдер
Тываже кирери эдер
Тываже чүгле ужар-хеме азы автобус-биле кирер арга бар. Демир-орук чүгле Абакан хоорайга четкен болуп турар.
- Автобустаар арга: Красноярск, Новосибирск болгаш Абакандан Кызылга чедир улуг пассажирлер сөөртүр автобустар чоруп турар. 2017 чылдың эгезинде Кызыл-Улаангом (Моолдуң Увс аймак) деп автобустар халып эгелээн. Оон аңгыда, автобустан бичежек микроавтобустар база халып турар, ындыг автобустар Сибирьниң шупту улуг хоорайларынче база чедип турар: Кемерово, Барнаул, Томск, Улан-Удэ, Иркутск.
- Ужар-хемелээр арга: Кызылче Новосибирск, Красноярск болгаш Иркутскунуң аэропортарындан ужуп кээп болур.