Тыва Республика
| |||||
![]() | |||||
Төвү | Кызыл | ||||
Шөлү | 168 600 км² | ||||
Чоннуң саны | 321 722 (2018) | ||||
Федералдыг округу | Сибирь | ||||
Экономиктиг району | Чөөн-Сибирь | ||||
Күрүре дылдары | Тыва, Орус | ||||
Чазак Баштыңы |
Кара-оол Шолбан | ||||
Тыва Республиканың Дээди Хуралының даргазы |
Даваа Каң-оол |
Тыва Республика (орус. Респу́блика Тыва́) - Сибирь федералдыг округта Россия Федерацияның субъектизи, федералдыг дугаары 17. Тыва чоннуң төп чурту. Оон аңгыда орус, хакас, бурят, моол дээш чоннар чурттап турар.
Мурнуу чүгүнде Моол, соңгу чүгүнде Хакас Республика база Красноярск крайы, барыын чүгүнде Алдай Республиказы, чөөн чүгүнде Бурят Республика-биле кызыгаарланган. Тыва Азий диптиң төвү болгаш Улуг-Хемниң бажы кылдыр санаттынып турар.
Тываның төөгүзүЭдер
Тываның төөгүзүн дараазында ылгайлаң чүүлде бижээн :Тываның төөгүзү.
Тываның ыдык ырызы (Гимн)Эдер
2011ч. тура "Мен тыва мен" ырыны Ыдык ыры кылдыр шилээн.
(1) Арт-арттың оваазынга
Дажын салып чалбарган
Таңды, Саян ыдыынга
Агын өргээн тыва мен.
- КОЖАМЫК
Мен — тыва мен
Мөңге харлыг дагның оглу мен.
Мен — тыва мен
Мөңгүн суглуг чурттуң төлу мен.
(2) Өгбелерим чуртунда
Өлчей тарып иженген,
Өткүт хөөмей ырынга
Өөрүп талаан тыва мен.
- КОЖАМЫК:
(3) Аймак чоннар бүлези
Акы-дуңма найыралдыг,
Депшилгеже чүткүлдүг
Демниг чурттуг тыва мен.
- КОЖАМЫК:
Кожууннар чижээЭдер
- Бай-Тайга кожуун,төвү Тээли суур.
- Барыын-Хемчик кожуун, төвү Кызыл-Мажалык суур.
- Чөөн-Хемчик кожуун, төвү Чадаана хоорай.
- Каа-Хем кожуун, төвү Сарыг-Сеп суур.
- Кызыл кожуун, төвү Каа-Хем суур.
- Мөңгүн-Тайга кожуун, төвү Мугур-Аксы суур.
- Өвүр кожуун, төвү Хандагайты суур.
- Бии-Хем кожуун, төвү Туран хоорай.
- Сүт-Хөл кожуун, төвү Суг-Аксы суур.
- Таңды кожуун, төвү Бай-Хаак суур.
- Тере-Хөл кожуун, төвү Кунгуртуг суур.
- Тес-Хем кожуун, төвү Самагалдай суур.
- Тожу кожуун, төвү Тоора-Хем суур.
- Улуг-Хем кожуун, төвү Шагаан-Арыг (Шагонар) хоорай.
- Чаа-Хөл кожуун, төвү Чаа-Хөл суур.
- Чеди-Хөл кожуун, төвү Хову-Аксы суур.
- Эрзин кожуун, төвү Эрзин суур.
Тыва чонЭдер
Тыва чоннуң ниити саны 300 хире муң кижи болуп турар.
- 2010 чылда Россияда чурттап турар тываларның санын 263 934 кижи деп демдеглээн. 250 муң Тыва Республикадан болуп турар.
- Моолда чурттап чоруур тываларның саны 3000 - 5000 муң кижи болуп турар. СССР-э биле Моол Арат Республика аразынга кызыгаар шыйган соонда ол тыва аймактар Моолдуң девискээринче кире берген деп база санаар.. Олар колдуунда Моолдуң Баян-Өльгий, Хөбсүгүл болгаш Кобду деп черлеринде амыдырап чурттап чоруур.
- Кыдатта чурттап чоруур тываларның саны 3 хире муң кижи болуп турар ниитизи-биле. Олар Кыдаттың Синьзянь-Уйгур автономнуг округунда Канас, Аккаба болгаш Алагак деп суурларда амыдырап чоруур.
Тывадан дашкаар черлерде тывалар база тускай чуртап турар: Моолда, Кыдатта.
Кыдатта тываларЭдер
Моолда тываларЭдер
Тываже кирериЭдер
Тываже чүгле ужар хеме азы автобус-биле кирер арга бар. Демир орук чүгле Абакан хоорайга четкен болуп турар.
- Автобустаар арга: Красноярск, Новосибирск болгаш Абакандан Кызылга чедир улуг пассажирлер сөөртүр автобустар халдып турар. 2017 чылдың эгезинде Кызыл- Улаангом (Моолдуң Увс аймак) деп автобустар халдып эгелээн. Оон аңгыда автобустан бичежек микроавтобустар база халдып турар, ындыг автобуста Сибирьниң шупту улуг хоорайларынче база чедип турар: Кемерово, Барнаул, Томск, Улан-Удэ, Иркутск.
- Ужар хемелээр арга: Кызылче Новосибирск, Красноярск болгаш Иркутсктуң аэропортарындан ужуп кээп болур.