Бурят Республика

(Бурятия арындан шилчээн)

Бурятия, албан ёзузу-биле Бурят Республика (бур. Буряад Улас) — республика, Россия Федерациязының субъектизи. Ыраккы Чөөн чүктүң округу болгаш Чөөн Сибирьниң экономиктиг районунуң тургузуунче кирип турар.

Бурят Республика

Тук Сүлде
Тук Сүлде
Бурят Республиканың ыдык ыры
Төре дылдар Орус дыл биле Бурят дыл
Найысылал Улан-Удэ
 • Шупту 351 334 (Россияның девискээриниң 2,05 % кезии) км²
 • Үнелел (2019) 983 273[7] кижи
 • Чоннуң сырыйы 2,80 (2019) к./км²
Шак куржактары IRKT[d], UTC+8:00[d] биле Азия/Иркутск[d][1]

1923 чылдың май 30-де Бурят-Моол Автономнуг Совет Социалистиг Республика кылдыр тургустунган[2].

Бурятияның чурттакчы чонунуң саны — 982 284[3] кижи. (2016).

Барыын, соңгу болгаш чөөн талазында РФ-тың регионнары – Тыва Республика, Иркутск можузу болгаш Забайкал край-биле кызыгаарлажып турар. Бурятияның мурнуу талазы РФ биле Моолдуң күрүне кызыгаарында турар.

Допчузу

o 9.3. Электри энергиязы

o 9.4. Чылыг энергетиказы

o 9.6. Туризм

 9.6.1. Аалчылар бажыңының объектилери

 9.6.2. Турист-рекреациялыг ОЭЗ «Байкальская гавань»

o 9.7. Үлетпүр

 9.7.1. Бурятияның амгы үеде үлетпүрү

 9.7.2. Машина тудуушкуну болгаш металл ажылдап кылыры

 9.7.3. Даг тывыжының үлетпүрү

 9.7.4. Келир үениң одалга бүдүрүлгези

o 9.8. Көдээ ажыл-агый

o 9.9. Даштыкы чурттар-биле садыг

• 10 Өөредилге

o 10.1. Дээди өөредилге черлери

o 10.2. Ортумак өөредилге черлери

o 10.3. Эртем-билигниң деңнели

• 11. Эртем

• 12. Культура

o 12.1. Массалыг медээ чепсектери

 12.1.1. Парлалга

 12.1.2. Телевидение болгаш радио

o 12.2. Музейлер

o 12.3. Театрлар

o 12.4. Библиотекалар

o 12.5. Цирк

o 12.6. Спорт

o 12.7. Шажын

o 12.8. Культура салгалының объектилери

• 13. Бурятия уран чүүлде

o 13.1. Мемуарлар

o 13.2. Уран чүүлдүң чогаалы

o 13.3. Музыка, балет

o 13.4. Кино

o 13.5. Бурятияның символу

o 13.6. Филателия

o 13.7. Нумизматика

• 14. Көрүп болур

• 15. Тайылбырлар

• 16. Литература

• 17. Шөлүлгелер


Төөгү эдер

Кол чүүүл: Бурятияның төөгүзү

Эрте-бурунгу үе эдер

Бурятияның девискээринге эрте-бурунгу үеде чурттап чораан кижилерниң сөөк артынчыларын Иркут хемниң оң талакы эриинде Тунка шынаазында Туяна аттыг баштайгы амыдырал үезиниң кижизиниң турлаандан тывылган.

Бурятияның амгы девискээринге чурттап чораан моол аймактарның өгбелери плита хевирлиг чадып салган чевеглер культуразын тургускан.

Хунну бурунгу хоорай орну. (бистиң эрага чедир I-ги чүс чылы — бистиң эраның I-ги чүс чылы).

Бистиң эраның кызыгаарында Прибайкалье Моол платога (шат) бистиң эрага чедир 220 чылдан амгы эраның II-ги чүс чылынга чедир чурттап чораан көшкүн чоннуң тургусканы Хунну күрүнениң (Майык:Lang-zh:匈奴 сюнну) соңгу кезээнче кирип турган. Калбаа-биле нептерээн бодал-биле, хуннуларның бир кезии Европага четкеш, угрылар деп чон-биле холушкаш, Европада хунну деп ат-биле билдингир чоннуң угун эгелээн.

Бистиң эраның I-ги чүс чылда Хунну күрүнези буураан соонда Прибайкальениң девискээри моол дылдыг Сяньби деп аттыг чоннуң чагыргазының адаанче кирген (93—234).

IV—VI чүс чылдарда Бурятияның девискээри Жужань каганадының бир кезии турган (330—555).

924 чылда моол дылдыг киданьнарның Лао күрүнези (907—1125) Кыргызтар каганадын (840-924) чылча шапкан.

1206 чылда Улуг Моол күрүнези тургустунган, ооң тургузуунче Байкал хөлдү долгандыр черлер база кирген.

Моол. XVI чүс чыл эдер

XIII—XVI чүс чылдарда меркиттер, баяттар, хори-туматтар, баргуттар болгаш оон-даа өске моол дылдыг аймактар амгы үеде Бурятияның девискээринден көжүп чорупканнар. XIV чүс чылда Улуг Моол күрүне буурап дүшкен. Прибайкалье болгаш Забайкалье XVII-ги чүс чылга чедир Соңгу Юань деп моол күрүнениң кезии турган.

XVII чүс чыл эдер

XVII чүс чылдың эгезинде Моолдан Забайкальениң соңгу кезиинде чурттакчы чону Гелугпа чаңчылдыг сарыг шажынны хүлээп эгелээн. XVII чүс чылдың төнчүзүнде— XVIII чус чылдың эгезинде шажын бүгү Забайкалье девискээринге тарай берген.

XVIII чүс чыл эдер

Россияга каттыжып турар үеде Предбайкалье болгаш Забайкальениң девискээринге моол дылдыг баргуттар, хорилер, эхириттер, булагаттар, ашибагатылар, сартулдар, табангуттар, хонгодорлар, икинатылар, шошолокилер дээш оон-даа өске тускай сөөк аймактар чурттап турган.

1729 чылда Россия биле Кыдаттың аразында кызыгаарны шыйган соонда кырында моол дылдыг сөөк аймактар моолдарның кол өзээнден үзүлгеш, соонда бурят чон кылдыр тургустунган.

XIX чүс чыл эдер

1851 чылдың март 17 (30)-де Россияның Кыдат-биле күрүне кызыгаарын камгалаары-биле I-ги Николай хаанның дужаалы-биле Забайкальениң казактар шерии тургустунган. Шеригниң тургузуунче үш аъттыг шериг, үш чадаг шериг кирген – 1-ги, 2-ги, 3-кү Үстүү Удинскиниң орус полктары, 4-кү тунгус (эвенкилерниң) полугу, 5-ки болгаш 6-гы бурят полктар.

1897 чылдың чурттакчы чоннуң чизези-биле алырга, Забайкальеге 180 муң буряттар чурттап турган, оларның 160 муңу сарыг шажынның чүдүкчүлери.

XX чүс чыл эдер

Бурят-Моол АССР. 1925 чыл.

1917 чылда буряттарның бир дугаар национал автономиязы – Бурят-Монголия күрүнези тургустунган.

1918 чылда Забайкальениң Советтер съездизи Забайкальск облазын губерния кылдыр чарлаан.

1918 чылдың февраль айда Бурятияның девискээринге совет эрге-чагырга тургустунган, ынчалза-даа 1918 чылдың чайын ол дүшкен. Япон шериглерниң дузазы-биле Забайкальеге атаман Семёновтуң шериг диктатуразы тургустунган. 1919—1920 чылдарда Бурятияның девискээринге каш национал болгаш “актар” чазаа – Бурят-Монголия, теократ Балагат болгаш Улуг бүгү моолдар күрүнелери хөделип турган.

1920 чылдың март 2-де Кызыл Шериг партизаннарның деткимчези-биле Верхнеудинскини эгидип алган. Барыын Бурятия РСФСР-ниң тургузуунче, чөөн кезии Ыраккы Чөөн чүктүң республиказынче кирген. 1920 чылдың апрельден октябрьга чедир Верхнеудинск Ыраккы Чөөн чүктүң республиказының төвү турган.

1921 чылда Ыраккы Чөөн чүк республиказының тургузуунга Бурят-Моол автономнуг облазы (Агинск, Баргузин, Хори, Чита аймактары; округтуң төвү – Чита) тургустунган. 1922 чылдың январь 9-та РСФСР-ниң тургузуунуң иштинге Моол-Бурят автономнуг область (Тунка, Алар, Эхирит-Булагат, Бохан, Селенге аймактары; округтуң төвү – Иркутск) тургустунган.

Ыраккы Чөөн чүк республиказындан даштыкы эжелекчилерни үндүргеш, 1922 чылдың ноябрь айда Ыраккы Чөөн чүк республиказы РСФСР-ге каттышкаш, 1923 чылдың май 30-де төвү Верхнеудинск хоорай болур Бурят-Моол Совет Эвилелиниң Автономнуг Республиказы тургустунган. Ол РСФСР-ниң тургузуунче кирген. Кырында чыл, ай, хүн Бурятия Республиказының тургустунган хүнү.

1930 чылдың июль 30-де Чөөн-Сибирь край (крайның төвү - Иркутск) тургустунган, ооң иштинче Бурят-Моол АССР кирген.

1934 чылда Верхнеудинск Улан-Удэ кылдыр эде адаттынган. 1936 чылда Чөөн-Сибирь крайын Бурят-Моол АССР болгаш Чөөн-Сибирь область кылдыр ийи чаргаш, дүжүрген.

1937 чылдың сентябрь 26-да Чөөн-Сибирь облазын Иркутск болгаш Чита областарынга чарып турда, Бурят-Моол АССР-ның тургузуундан Усть-Орданың Бурят автономнуг округу болгаш Агинскиниң Бурят автономнуг округу аңгылаттынган.

1958 чылдың июль 7-де Бурят-Моол АССР СССР-ниң Дээди Совединиң Президиумунуң чарлыы-биле Бурят АССР кылдыр эде адаттынган. 1958 чылдың декабрь 25-те СССР-ниң Дээди Соведи ук шиитпирни СССР-ниң конституциязынче чогуур өскертилгелерни кииргеш, бадылаан.

1990 чылдың октябрь 8-те Бурят АССР-ниң Дээди Соведи Бурятияның Совет Социалистиг Республиказының күрүнезиниң тускай хамаарышпазының дугайында Декларацияны хүлээп алган. Ук документ ёзугаар Бурятия автономнуг деп статузундан ойталааш, бодунуң девискээринге Бурят ССР-ниң тускай хамаарышпас чоруун чарлаан. 1991 чылдың май 24-те РСФСР-ниң чоннуң депутаттарының Съездизи ук шиитпирни РСФСР-ниң 1978 чылының конституциязының 71 дугаар статьязынче өскертилгелерни кииргеш, томуйлаан.

1992 чылдың март 27-де Бурятияның Дээди Соведи Бурят ССР-ни Бурятия Республиказы кылдыр эде адаарының дугайында хоойлуну хүлээп алган[15]. 1992 чылдың апрель 21-де чаа ат Россияның чоннуң депутаттарының Съездизиниң шиитпири-биле томуйлаттынган[16].

XXI чүс чыл эдер

2000 чылда Россияга федералдыг округтар тургустунуп турда, Бурятия Сибирьниң федералдыг округунуң тургузуунче кирген. 2018 чылдың ноябрь 3-те республика Ыраккы Чөөн чүктүң федералдыг округунче шилчиттирген[17].

География эдер

Кол статья: Бурятияның географиязы

Республика Азияның төвүнде, Чөөн Сибирьниң мурнуу кезиинде, барыын чүктен чөөн чүкче 98°40` и 116°55` в. д. болгаш соңгу чүктен мурнуу чүкче 57°15` и 49°55` с. ш. турар.

Мурнуу-барыын чүктен соңгу-чөөн чүкче чартык ай хевирлиг шөйүлген улуг девискээр ажыл-агый чорудар болгаш регионга чурттаар аңгы-аңгы байдалдарны тургузуп турар. Чурттуң төвүнден республика элээн ырак черде турар (Улан-Удэден Москвага чедир 5532 км).

Бурятия Иркутскунуң үези деп шак куржагында турар, ол UTC үезин 8, москваның шагын 5 катап мурнап турар (UTC+8:00, МСК+5).

Девискээр аңгылалы эдер

 
Бурятияның административтиг картазы

Бурятияда 21 муниципалдыг аймак (кожуун), 2 хоорай округу, 5 хоорай, 12 хоорай хевирлиг суурлар болгаш 631 суму бар.

Хоорайлары эдер

2016 чылдың чизези-биле көөр болза, Бурятияда ниитизи-биле 6 хоорай бар.

Ады Кожууну/Округу Хоорай деңнели
Бабушкин Кабанск 1902
Гусиноозёрск Селенгин 1953
Закаменск Закаменск 1944
Кяхта Кяхта 1805
Северобайкальск Северобайкальск хоорай округу 1980
Улан-Удэ Улан-Удэ хоорай округу 1690

Кожууннар чизези эдер

  • Баргузин (Баргажанай) кожуун
  • Баунтов эвенки (Баунтын) кожуун
  • Бичур (Бэшүүрэй) кожуун
  • Джидин (Зэдын) кожуун
  • Еравнин (Яруунын) кожуун
  • Заиграев (Загарайн) кожуун
  • Закаменск (Захааминай) кожуун
  • Иволгинск (Эбилгын) кожуун
  • Кабанск (Хабаансха) кожуун
  • Кижингин (Хэжэнгын) кожуун
  • Курумкан (Хурамхаанай) кожуун
  • Кяхтин (Хяагтын) кожуун
  • Муйск (Муяын) кожуун
  • Мухоршибир (Мухар Шэбэрэй) кожуун
  • Окинск (Ахын) кожуун
  • Прибайкальск (Байгал шадарай) кожуун
  • Северо-Байкальск (Хойто-Байгалай) кожуун
  • Селенгин (Сэлэнгын) кожуун
  • Тарбагатай (Тарбагатайн) кожуун
  • Тункин (Түнхэнэй) кожуун
  • Хорин (Хориин) кожуун

Рельеф эдер

Бурят Республика Чөөн Сибирьниң мурнуу кезииниң хөй девискээрин эжелеп турар бедик куржаглыг даглыг зонаже кирип турар. Рельеви күчүлүг даглар болгаш делгем, хөй кезиинде хаалчак даглар ортузунда ыйгылааштарлыг. Дагларның шөлү чавызааштарның шөлүн 4 катап хөй ажып турар. Бурятия далай деңнелинден бедик черде турар, ооң түңнелинде атмосферлиг базыышкыны дыка чавыс. Эң чавыс демдек дээрге Байкал хөлдүң деңнели – 456 м., а эң бедик демдээ – мөңге харлыг Чөөн Саяннарда Мунку-Сардык аттыг дагның бажы – далай деңнелинден 3491 м.

Селенганың даглары-биле чаттылган Мурнуу Бурятия Байкал хөлдүң кол суг оруу – Селенга хемниң эрииниң хөй кезиин эжелеп турар болгаш далай деңнелинден 1000- 1800 метр бедик ортумак даглары-биле хөй. Байкал хөлүнүң чанында Прибайкальениң оларны чарып турар делгем ыйгылааштарлыг бедик даглары турар. Оларның куржаанче Чөөн Саяннарның соңгу-барыын чүктен мурнуу-чөөн чүкче 1000 хире км. хемчеглиг, 200-300 км. делгем, төп черлеринде 2500-300 м. бедик чаттылган даглары кирип турар. Прибайкальениң дагларын Хамар-Дабан, Морской хребет, Улан-Бургас, Икат, Баргузин болгаш Байкалдың даглары уламчылап турар. Баргузин дагларының суг чарыкчызы рельефтиң классиктиг альпий хевирлери болуп турар. Бурятияның соңгу кезиинде Станов аттыг шөйүлген дагның Южно-Муйский, Северо-Муйский, Удокан, Каларский деп даглары кирип турар. Прибайкальениң соңгу-чөөн кезээнде Витимское плоскогорье турар. Соңгу Прибайкальеде ханызы 0,5 метр, күчүзү 500-600 метр чедип турар кезээде доң чыдар черлер дыка хөй.

Баргузин даглары

• • Байкал даглары

• Боргой ховузу

Климат эдер

Бурятияның климады чидиг континенталдыг. Кыжы соок, кургаг соок. Ноябрь-декабрь айларда улуг хары чаар. Кыштың ийиги кезээ колдуунда эвээш харлыг. Чазы хаттыг, соңгу-барыын хат хадыыр, доңаттаар, чаашкын чагбас. Чайы кыска, изиг хүннерлиг, дүнеки үеде сериин, июль-август айларда хөй чаъс чаар. Күс билдирбейн дүжер, агаар-бойдузу шоолуг өскерилбес, чамдык ччылдарда ол узун болгаш чылыг. Чайын ортумак температуразы +26 °С, кыжын – 25 °С, чылдың ортумак температуразы −1,6 °С. Чылда ортумаа-биле 244 мм чаашкын чаар.

Климады колдуунда үш контрастыг компонентиден тургустунган: соңгу областарның кургаг болгаш соок климады, моол суг чок изиг ховуларның изиг болгаш кургаг климады, оожум океанның шык климады.

Бурятияның климадының чугула демдээ – хүннүң чырыының үр үеде уламчылаары – 1900-2200 шак, ук көргүзүү-биле Россияның мурнуу районнарындан чыда калбас, чамдыкта ажа бээр.

Баргузин, Баунтон, эвенкилер, Курумкан, Муйск, Окинск, Соңгу-Байкал районнар Кыдыкы Соңгу чүктүң районнарынга деңнеттинген.

Байкал хөл.

Заповедниктер болгаш национал парктар эдер

Кол статья: Бурятияның заповедниктери болгаш национал парктары

Бурятияның бойдус камгалаар фондузу дараазында тускай камгалалда турар бойдус девискээрлери-биле көргүстүнген:

1. Федерал деңнелде – 2 биосферлиг болгаш 1 бойдус заповедниги, 2 национал парктар, 3 федерал деңнелдиг күрүнениң бойдус заказниктери.

2. Регионал деңнелдиг – 13 заказниктер, бойдус парыгы, рекреациялыг чер, 57 бойдус тураскаалдары.

3. 5 тус черниң рекреациялыг черлер [18]

Заповедниктер болгаш национал парктар эдер

Байкал заповедниги

• Джерги заповедниги

• «Забайкальск» аттыг национал парк

• Тунканың национал парыгы

Заповедниктер: эдер

1. Байкалдың күрүне деңнелдиг биосферлиг заповедниги o Федерал деңнелдиг «Алтачей» аттыг күрүнениң бойдус заказниги «Кабанский» государственный природный заказник федерального значения

2. К.А. Забелин аттыг Баргузинниң күрүнениң биосферлиг заповедниги o Федерал деңнелдиг күрүнениң «Фролихин» аттыг бойдус заказниги

3. Күрүнениң “Джергинск” аттыг бойдус заповедниги

Парктар: эдер

1. «Забайкальск” аттыг национал парк

2. «Тунка» аттыг национал пар

3. «Шумак» аттыг бойдус парыгы

Бойдустуң биологтуг заказниктери: эдер

1. Ангирск заказниги

2. Боргойск заказниги

3. Үстүү-Ангарск заказниги

4. Кижингинск заказниги

5. Кондо-Витимск заказниги

6. Муйск заказниги

7. Прибайкальск заказниги

8. Снежинск заказниги

9. Тугнуйск заказниги

10. Узколугск заказниги

11. Улюнск заказниги

12. Худакск заказниги

13. Энхалукск заказниги

Үнүш аймаа болгаш дириг амытаннар эдер

Бурятия ховар болгаш янзы-бүрү флора болгаш фауналыг. Амгы үеде республиканың девискээринде чер кырының дурт-сынныг амытаннарының 446 хевири бүрүткеттинген. Бурятияның чер-суг амытаннарындан ийи отрядтың алды хевири бар. Республикада соястаарлар чеди хевирлиг. Сүт ижер амытаннар 7 отрядтың 85 хевири бар.

Дириг амытаннар эдер

• Байкал хөлүнде болгаш ону долгандыр девискээрде 2500 янзы-бүрү дириг амытаннар, балыктар бар, оларның 25 хевири чүгле ында чурттап турар. Эң билдингири – байкалдың лосось аймаанга хамааржыр омуль аттыг балык база диригге төрүүр, кылагар, балык казырыы болгаш эштир көвүү чок голомянка деп аттыг балык. Байкалдың символу – нерпа. Дус чок сугга чурттаар тюлень амытанның тывылган чажыдын амдыызында кым-даа тыппаан. Бурятияның девискээриниң хөй кезии (шөлүнүң 83 % ) арга-арыгдан бүткен. Чазын даур рододендрон (тус черниң чурттакчылары ону багульник деп адаар) чечектелир. Эм болур үнүштер улусчу болгаш төвүт эмнелгеде чедиишкинниг ажыглаттынып турар. Тайгада киш, дииң, дилги, күзен, ас, дырбактыг, элик, тооргу, изюбрь, буур, черлик хаван, адыг чурттап турар. Россияның болгаш Бурятияның Кызыл дептеринче байкал осетр, даватчан, байкалдың ак кадыргызы, бели болгаш линь балыы киир бижиттинген.

Үнүш аймаа

Спутниктен кылган чуруктар 2001-2019 чылдарда[19] ыяш кезиишкини Бурятияның арга-арыг фондузунга улуг когаралды чедиргенин көргүзүп турар. Ук болуушкун Бүгү делегейниң черлик бойдузун камгалаар фондузунуң [20] болгаш тус черниң чурттакчыларын дүвүреткен; экономикага элээн хөй когаралды чедирип турар[21]. GFW 2000-2018 чылдарның медээлери-биле шупту арыгның 16% читкен (шөлүнүң аайы-биле)[22].

Суг курлавыры эдер

Бурятияның суг курлавыры чер кырының болгаш чер адааның суглары-биле көргүстүнген. Ниитизи-биле ооң девискээринде ниити хемчээли-биле 150 муң км. 30 000 ажыг хемнер агып чыдар. Оларның 25 улуг болгаш ортумак хемнерге хамааржып турар.

Ынчангаш, республиканың хемнериниң 99% узуну-биле 200 км. эвээш бичии хемнер. Республиканың хемнери Байкал, Лена, болгаш Ангара деп үш улуг суг бассейнеринге хамааржып турар. Бурятияның девискээриниң 52% Байкал хөлдүң бассейнинде турар. Бурятияның хем бугазының курлавырлары 98 км³; чаңгыс чурттакчыга бир чылда 94,3 муң м³ (Ниити Россияга деңнээрге, үш катап хөй) санаттынып турар; 1 км² девискээрге 279,8 муң. м³. Республиканың девискээринде ниити шөлү 1795 км². 35 муң хөлдер санаттынган. Улуг хөөлбектерге Гусиное (164,7 км²), Большое Еравное, Баунт, Малое Еравное хамааржып турар. Бурятияның девискээринде Байкал хөлдүң хөй кезии (эрииниң линиязының 60%) бар.

Чурттакчы чон эдер

Кол статья: Бурятияның чурттакчы чону


Республиканың чурттакчы чонунуң саны Росстаттың медээзи-биле 983 273[7] кижи (2019). Чоннуң сырыйы— 2,80 кижи /км² (2019). Хоорай чурттакчылары — 59,09[23] % (2018).

2017 чылдың төнчүзүнде өлүр чоруктуң коэффициентизи 10.7 промилле болган. Ниити чурттакчы чоннуң саны-биле алырга, регионда бир чылда 10534 кижи чок болуп турар[24]

Чурттакчы чоннуң национал составы

Чурттакчы чоннуң национал составы

Чон 1939 чыл

муң кижи [25]

1959 чыл

муң кижи [26]

1970 чыл

муң кижи [27]

1979 чыл

муң кижи [28]

1989 чыл

муң кижи [29]

2002 чыл

муң кижи [30]

2010 чыл муң кижи [31]

Кадык камгалалы эдер

Бурятияда 2018 чылдың көргүзүү-биле чыл санында дараазында аарыглыг кижилер бүрүткеттинип турар:

• ВИЧ-инфекция диагнозтуг 611 аарыг кижилер;

• Янзы-бүрү ыжыктарлыг, рак, онкология аарыглары-биле аарып турар 3152 кижилер. Ук категорияның кижилери регионнуң эң эки клиникаларында амгы үениң эки эмнээшкинин ап турар;

• Туберкулёз аарыглыг 758 пациентилер;

• Наркоманиядан эмнеттинип турар 69 аарыг кижилер;

• Алкоголизимден эмненип турар 554 кижи;

• Сифилис диагнозтуг 529 аарыг кижилер.

Административтиг тургузуу


Бурятияның административтиг картазы

Кол статья: Бурятияның административтиг тургузуу

«Бурятия Республиказының административтиг тургузуу» деп хоойлу-биле Россия Федерациязының субъектизи дараазында административтиг кезектерлиг [32][33]:

• Республика деңнелдиг 2 хоорай,

• 21 район, олар:

o 85 сумуларлыг,

o 156 суурлуг

Муниципалдыг тургузуу-биле административтиг кызыгаарларның кезектеринде 287 муниципалдыг кезектер бар [34]:

• 2 хоорай округу,

• 21 муниципалдыг район, олар:

o 16 хоорайжы суурлуг,

o 24 суурлуг.

Чурттакчылыг черлер эдер

Бурятияда 6 хоорай, 12 хоорай хевирлиг суурлар, 631 суурлар бар.

Эрге-чагырга эдер

Республикада күрүне эрге-чагыргазын Баштыңчы, Чоннуң Хуралы, Чазак болгаш судтар боттандырып турар.

Республиканың Баштыңы дээди албан-дужаалды, хары угда Чазактың Даргазы база болуп турар. Хоойлу үндүрер эрге-чагырганы Чоннуң Хуралы – парламент күүседип турар.

1994 чылдың февраль 22-де Бурятияның Дээди Соведи Бурятия Республиказының Конституциязын хүлээп алган.

Шаңналдар эдер

Ленинниң ордени (1959 чылдың июль 3 ) — улусчу ажыл-агый болгаш культура тургузуушкунунга чедиишкиннер, Бурятияның Россияның тургузуунче эки туразы-биле киргениниң 300 чыл оюнга тураскааткан шаңнал;

Чоннар аразында найыралдың ордени (1972 чылдың декабрь 29 ) — СССРЭ-ниң 50 чылынга тураскааткан шаңнал.

• Октябрь революциязының ордени (1973) — Бурят АССР-ниң 50 чылынга тураскааткан.

Экономика эдер

Кол чүүл: Бурятияның экономиказы

Бурят Республика Россияның үлетпүрлүг болгаш чер-ажылдыг экономикалыг регионнарының бирээзинге хамааржыр. Экономиктиг сайзыралы: 2012 чылда Бурятияның ниити регионалдыг продуктузу 167 млрд акша болган. Ук көргүзүү-биле Бурятия Россияда 60 дугаар черде Ненец автономнуг округтуң болгаш Новгород облазының ортузунда турар[38] . Ниити регионалдыг продуктунуң чурттакчы санга көргүзүү-биле Бурятия Россия Федерациязының регионнар аразында рейтингизи-биле Мордовия республиказы болгаш Орлов облазының ортузунда, 47 дугаар черде турар. 2011 чылда чурттакчы санга ниити орулгазы 159,2 муң акша болган (саттынар шыдалының индексизи-биле 10684$ Сербия, Иран, ЮАР чурттарынга дөмей).

Келир үеде экономиканың сайзыралы эдер

Бурятияның Чазаа регионнуң социал-экономиктиг талазын 2015 чылга чедир үнелээни-биле алырга, 2015 чылда ниити регионалдыг продуктузу 2011 чылга деңнээрге, 16,2 — 20,6 % өзер. Ниити регионадыг 236,3 миллиард акша чедир өзүп болур. Электроэнергия, газ болгаш суг бүдүрүлгези болгаш хуваар талазы-биле өзүлде 121,9 — 128,7 % санаттынып турар. Инвестицияларның өзүлдези 2015 чылда 120,9 — 136,9 % санаттынып турар. Чурттакчы чоннуң орулгазы ортумаа-биле 2011 чылга бодаарга, 1,2 — 1,3 катап өзер, ол 18,6 — 19,9 муң акша. Ниити регионалдыг продуктуда эң сайзыраңгай адыр дээрге бүдүрүлге талазы-биле дуза көргүзери болуп турар (46 %): оларның чартык кезиин (54,5 %) транспорт, 28 % — садыг-саарылга болгаш хөй-ниитиниң чемненилге черлери, 3 % — харылзаа. Бараан бүдүрер адыр 33,1 %, оларның 60 % үлетпүр, 27 % — көдээ болгаш арга-арыг ажыл-агыйы, 15 % — тудуг. Өске адырлар 20,9 % [39].

Ажыктыг казымалдар эдер

Бурятияның девискээринде 700 ажыг ажыктыг казымалдар бар черлер илереттинген. Оларның аразында 247 алдынныг черлер (228 алдынныг үүрелчек сай, 16 рудалыг болгаш 3 каттышкан). Стратегтиг минералдыг сырьенуң аразында 7 вольфрамныг черлер, 13 уранныг, 4 полиметаллдыг, 2 молибденниг болгаш бериллийлиг, чаңгыс олово болгаш алюминийлиг черлер. Оон аңгыда 8 плавиктиг шпаттыг, 10 хүрең, 4 даш хөмүрлүг черлер, 2 асбестиг болгаш нефриттиг, апатиттерлиг, фосфориттерлиг, графиттерлиг, цеолиттерлиг черлер бар. Балансовый запас России Бурятияның черлеринде бар казымалдар:

Балансовый запас России
Бурятияның черлеринде бар казымалдар: %
цинк 48 %
молибден 37 %
вольфрам 27 %
свинец 24 %
плавиковый шпат 16 %
хризотил-асбест 15 %

• Кижингинск районнуң Новокижингинск суурунуң чанында Россияда эң улуг бериллийлиг Ермаковское аттыг чер бар. Ол бериллийниң бедик саны (1% хөй) болгаш хөй санныг бериллийлиг минералдары-биле ылгалып турар [40]. Ук чер эптиг даг, суг техниказы, руданың байлакшылы, чедери белен районда турары-биле Россияда чаңгыс борбак бериллийлиг чер[41]. Улуг бериллийлиг черлерден ол байлак рудалары-биле ылгалып турар. 1964 чылда ону тыпкаш, 1975 чылда болбаазырадып эгелээниниң соонда, СССРЭ-ниң үлетпүрүн бериллий-биле хандырылга айтырыы чедиишкинниг шиитпирлеттинген[42].

• Алдын казыышкыны Бурят Республиканың кол орулгаларының бирээзи. Геологтар ооң девискээринде 240 ажыг алдынныг черни тыпкан. Бурятия бүгү Россияның шөлүнүң чүгле 2 % эжелеп турза-даа, ол бодунуң черинде алдынның улуг потенциалын шыгжап турар. РФ субъектилериниң аразында Бурятия алдынның баланстыг курлавыры-биле 14 дугаар черде турар. Республика 2010 чылдың январь 1 көргүзүү-биле, алдынның курлавыры 100,7 тонн, рудалыг алдынның ресурстары 1311 тонн кылдыр санаттынып турар. Алдын казар талазы-биле Бурятия Россияда 9 дугаар, а Сибирь федералдыг округунда 3-кү черде турар[43]. Совет үеде алдын тывыышкыны колдуунда үүрелчек сайдан чылда 1,5—2 тонн ашпайн турган болза, 1991 чылда рудалыг Зун-Холбы болгаш Ирокинды черлерни казары-биле ЗАО «Бурятзолото» ажыткан соонда, бо талазы-биле ажыл хөгжээн. 1994 чылда Зун-Холбин аттыг рудник ажыткан соонда, казып алыышкын 5 тонн чедир өскен. 2011 чылда Бурятияга алдын казыышкыны 6,1 тонн четкен[44].

• 2005 чылда Бурятияга даш хөмүр казыышкыны 16,5 миллион тонн болган. Бир чылда 8,5 млн тонн Тугнуй разрезинден, 8 млн тонн Никольск разрезинден казыттынып турар. Геология разведказының медээзи-биле Тугнуй разрезинде даш хөмүрнүң курлавыры 230 млн тонн. Никольск разрезиниң ниити шөлү 15 км², курлавыры — 274 млн тонн. Хүрең хөмүрнүң казыышкыны 2010 чылда 1,5 млн тонн болган[45]. Ажык арга-биле хүрең хөмүрлүг Окино-Ключевск (Бичурин район), Талинск болгаш Дабан-Горхонск (Еравнинск район), Загустайск болгаш Гусиноозёрскиниң (Селенга район) аңгы черлери болбаазыраттынып турар. Бурятияның хүрең хөмүрлүг кол черлери ¬— Окино-Ключевск (хөмүрнүң курлавыры — 125,75 млн т), Гусиноозёрск (тыпкан запастары — 451 млн т), Ахаликск (1,1 млн т), Загустайск (1,0 млн т)[46]. Бурятияның девискээринде 10 хүрең хөмүрлүг, 4 даш хөмүрлүг черлер бар. Ол Россияның баланста турар хөмүрүнүң курлавырының 1,1 %, ынчалза-даа ниити Россияның хөмүр казыышкыны Бурятияда 0,1 %. Бурятияның энергетика болгаш одалга талазы-биле базазы күштүг болганындан, ол чыл санында 3 млн т даш болгаш1,5 млн т хүрең хемирни киир сөөртүп турар[45].

• Бурятияда уран казыышкыны эвенкилерниң Баунтовск районунуң Хиагда аттыг черинде чер адааның скважиналыг аргазы-биле чоруттунуп турар. 2013 чылда Хиагдага 440 т уран казыттынган, ол 2012 чылдың казыышкынынга бодаарга, 38 % хөй. Уранның минерал-сырьелуг базазы Хиагда 47 муң тонн кылдыр санаттынган[47].

• Бурятияда өңнүг металлдар казып турар кол черлер — Озёрное, Холоднинское, Джидинское.

o Озёрное аттыг колчедан-полиметаллдарлыг чер Улан-Удэден 450 километрде Еравнинское районунда турар. Свинец (1,6 млн т), цинк (8,3 млн т) курлавырлары-биле байлак. Холумак элементилери — кадмий, сурьма, мышьяк, мөңгүн, таллий. 2008—2010 чылдарда даг байлакшыдар комбинат туттунган.

o Холоднинское аттыг колчедан-полиметаллдарлыг рудалыг чер свинецтиң, цинкиниң, сераның болгаш оон-даа өске үнелиг компонентилерлиг үлетпүр концентрацияларлыг. Pb:Zn хамаарылгазы 1:7. Ханызы 200—300 м карьер кылыры проектиге турган. Ынчалза-даа 2006 чылда РФ-тиң Чазааның дужаалы-биле Байкал хемниң Төп экологтуң зоназының кызыгаарлары доктаадып тургустунган, ук девискээрже Холоднинское аттыг чер база кире берген, ынчангаш аңаа кандыг-даа ажыл-агый кылырын хоруп каан.

o Вольфрамның казыышкыны Закаменск хоорайның Джидинское аттыг черинге 1998 чылда экономиктиг кризистиң чылдагааны-биле соксаттынган[48].

• Россияга нефрит казыышкынының үлетпүр бүдүрүлгези Чөөн Саяннарга XIX–ку чүс чылдың ортузунда эгелээн. Ооң мурнунда Россияның даш кезер бүдүрүлгелеринге ажыглаттынып турган нефритти даштыкыдан садып ап турган. Совет эрге-чагырга үезинде, 1964 чылдан эгелээш (Иркутскиниң геологтуг башкарылгазының нефрит партиязының ажыттынганы) Бурятияга нефрит казыышкыны 30-ден 100 тонн, а чамдык чылдарда 500 т чедип турган. 1990 чылдарның соонда бо талазы-биле санаашкын чүгле чижеглей чоруттунуп турар [49].

Электроэнергетика

Республиканың энергосистемазы Россияның чаңгыс аай энергетиктиг системазының тургузуунда ажылдап турар 2013 чылда бурят энергосистеманың электроэнергияны хереглээни бир шакта 5 484 млн кВт болган, электростанцияларның бүдүрери бир шакта 5391,8 млн кВт, күчүнүң эң улуг хереглээни 969 МВт, чылдың төнчүзүнде тургускан электростанцияларның күчүзү 1333,77 МВт[50]. Төөгүде эң улуг күчү хереглээни 1992 чылда болган, ол 1255 МВт дең[51].

Республиканың девискээринде ийи электростанция ажылдап турар:

Генерация электрической энергии
Электростанция млн кВтч
Гусиноозёрская ГРЭС 4823,1
Улан-Удэнская ТЭЦ-1 442,8

1. Гусиноозёрская аттыг ГРЭС ( ОАО «Интер РАО — Электрогенерацияның» филиалы, Гусиноозёрск хоорай) — чылыгның электростанциязы (ГРЭС), 2013 чылдың төнчүзүнде тургускан күчүзү 1130 МВт. 2013 чылда ГРЭС бир шакта 4823,1 млн кВт электроэнергияны бүдүрген (азы Бурятияның ниити бүдүргенинден 89,45 %)[50].

2. Улан-Удэниң 1 дугаар ТЭЦ ( ОАО «ТГК-14» филиалы, Улан-Удэ хоорай), 2013 чылдың төнчүзүнде тургускан күчүзү 148,77 МВт. теплоэлектроцентраль. 2013 чылда ТЭЦ бир шакта 442,8 млн кВт электроэнергия бүдүрген (азы Бурятияның ниити бүдүргенинден 8,2 %)[50].

Үүрмектей садар рынокче электрилиг энергияны ОАО «Селенгинский ЦКК» аттыг ТЭЦ (36 МВт, үлетпүр бүдүрүлгезиниң станциязы, ООО «Баил»-диң хууда чери, Улан-Удэ хоорай) болгаш дизель электростанциялар, авария болгаш ремонт үезинде ажыглаттынып турар. Дизельдиг электростанцияларның 2013 чылдың төнчүзүнде түңнээн ниити күчүзү 18,4 МВт[50].

Республиканың электростанциялары хүрең болгаш даш хөмүрнү, мазутту ажыглап турар. 2020 чылга чедир электроэнергияның объектилериниң генералдыг схемазы күчүзү 1410 МВт. Мокская болгаш Ивановская аттыг ГЭС-терни тударын көрдүнген турган. Республиканың девискээринде электри энергиязын дамчыдар ажылды ОАО «ФСК ЕЭС» болгаш ОАО «МРСК Сибири» — «Бурятэнерго», ОАО «Улан-Удэ Энерго», ООО «ЭНКОМ» болгаш 24 өске компаниялар чорудуп турар[50].

2014 чылдың июнь айдан эгелээш Бурят Республиканың девискээринде Гарантиялыг хандырыкчы ОАО «Читаэнергосбыт» апарган[52]. Электри энергиязының эң улуг хереглекчилери Чөөн-Сибирь демир орук, Улан-Удэниң авиациязының заводу, Улан-Удэниң локомотив вагон ремонтулаар заводу, Тимлюйнуң цемент заводу, Селенганың ЦКК, Бурятзолото, Тугнуйск разрези болуп турар[50].

. Теплоэнергетика

Теплоснабжение в 2013 году
Поставщик Гкал
Улан-Удэнская ТЭЦ-1 1596,7
Улан-Удэнская ТЭЦ-2 893,1
Гусиноозёрская ГРЭС 240,2
Селенгинский ЦКК 158,2
Тимлюйская ТЭЦ 74,9

2013 чылда Бурят Республиканың төп чылыг хандырылгазындан алган ниити энергиязы 7 395 муң Гкал. болган. Чылыг энергиязын чедирип турар кол улуг предприятиелер дээрге ОАО «ТГК-14» (Улан-Удэниң 1 дугаар ТЭЦ — 1596,7 муң Гкал, Улан-Удэниң 2 дугаар ТЭЦ — 893,1 муң. Гкал, Тимлюйск аттыг ТЭЦ — 74,9 муң Гкал), Гусиноозёрск аттыг ГРЭС — 240,2 муң Гкал, ТЭЦ ОАО «Селенганың ЦКК» — 158,2 муң Гкал. Бижээн станциялардан аңгыда, чылыг энергиязын 673 ажыг чылыг доскаарлары хандырып турар[50].

2013 чылдың төнчүзүнде чылыг системазының ниити күчүзү 2798,1 Гкал/ч болган, оларның 1030,5 Гкал/ч — чылыг доскаарлары, 688 Гкал/ч — Улан-Удэниң 1 дугаар ТЭЦ, 419 Гкал/ч — ТЭЦ ОАО «Селенганың ЦКК», 221 Гкал/ч — Гусиноозерск аттыг ГРЭС, 380 Гкал/ч — Улан-Удэниң 2 дугаар ТЭЦ, 59,6 Гкал/ч — Тимлюйскиниң ТЭЦ. Сөөлгү ийи ТЭЦ-тиң электри күжү тикке дең, олар колдуунда чылыг доскаарлары ышкаш ажылдап турар.

Транспорт эдер

Кол статья: Бурятияда транспорт

Бурятияның девискээриниң улуг кезиинде иштики харылзажыр инфраструктура кошкак, демир орук медээзи чок, асфальтылыг оруктар эвээш.

Автомобильдиг эдер

Р258 «Байкал» аттыг автомагистраль

Бурят Республикада ниити ажыглалдың/хөй-ниитиниң автомобильдиг транспорду сайзыраңгай, 2009 чылда 59 010 муң ажыг кижини болгаш 933 муң тонн чүъктү сөөрткен[54]. Бурятияда автомобиль оруунуң ниити шөйүлгени (узуну) 14 муң км. ажыг.

Республиканы таварыштыр федералдыг Р258 «Байкал» Иркутск — Чита, А340 Улан-Удэ — Кяхта — Моол-биле кызыгаар (КПП «Кяхта — Алтанбулаг») болгаш А333 Култук — Монды — Моол-биле кызыгаар (КПП «Монды — Ханх») автооруктар эртип турар[55]. Федералдыг оруктарда автозаправкалар болгаш орук кыдыының сервизи четчир.

Автооруктарның узуну
Деңнели км
Тус черниң 4132
Регионалдыг 3327
Федералдыг 827

Федералдыг автооруктарның ниити узуну — 827 км, регионалдыг — 3327 км, тус черниң — 4132 км. Федералдыг оруктар шупту асфальт-биле чаттынган. Регионалдыг оруктардан: асфальтылаттынган — 1997,5 км, элезин-даштыг — 1257,7 км, чер — 280,2 км. Бурятияның автооруктарында 4 паромнуг кежиглер болгаш ниити узуну 15428 метр 461 көвүрүг бар. Көвүрүглерниң 24 % айыылдыг байдалда турарындан, ремонт ажылдары болгаш чаартылга негеттинип турар[56]. Транспорт болгаш орук ажыл-агыйының сайыдының оралакчызының медээзи-биле нормативтиг негелделерге дүүшпес тус черге хамааржыр хөй-ниитиниң оруктары 72,3 %, Баунтовск болгаш Тункинск районнарында ук көргүзүг 100 % дең, а Тарбагатайск кожуунда — 90,8 %[57].

«Байкал» Р258 — Иркутск облазының, Бурят Республиканың, Забайкальск крайының девискээри-биле эртип чыдар Иркутск-Улан-Удэ-Чита аттыг федералдыг автомагистраль. Кол кезээнде асфальт-биле чаттынган, калбаа 7 м (цемент, бетон холумактыг болгаш даш-биле чаттынган кезектери база бар). Узуну — 1 113 километр. Техниктиг категориязы — III, IV, колдуунда IV, нарын рельефтиг, IV-кү категорияга дүүшпес хөй участоктарлыг, хөй кезиинде аар чүъктүг транспортка таарышпас ээр черлерлиг, узун чавызааштарлыг, көстүрү хагдынчак доора болгаш узун. Шимчээшкинниң күжү — бир хүнде 6 511 автомобиль. Шимчээшкинниң дүргени — бир шакта 90 км., орукта дүргенин бир шакта 50 болгаш 40 км чедир кызыгаарлап турар узун хемчээлдиг хөй участоктар бар.

Демир орук эдер

Кол статья: Бурятияның демир орук харылзаазы

Байкал-Амур аттыг магистраль Бурятияның демир оруктарының узуну – 2044 км. Республиканың девискээринде Транссибирь демир орук (Улан-Удэ — Чөөн-Сибирь демир оруктуң белдир станциязы) болгаш Байкал-Амур магистраль (БАМ) эртип чыдар.

Чөөн - Сибирь демир орук (ЧСДО) — Транссибтиң тургузуунуң бир кезии. Моолче мурнуу линия Улан-Удэ-Наушки кирип турар.

Байкал-Амур аттыг магистраль республиканың девискээриниң соңгу кезии-биле Северомуйск аттыг тоннель таварыштыр эртип турар. Еравнинск районунда Озёрный аттыг свинец-цинкилиг черни болбаазырадып эгелеп турар «Чөөн Сибирьниң металлдары» деп корпорация Транссибтиң Мозгон станциязындан кырында металлдарлыг черге чедир 165 км демир орукту тударын саналдап турар. Баштайгы санаашкын-биле ук ажыл 5-7 млрд акша чарыгдалдыг. Демир оруктуң адырын металлдар болгаш руданы ийи магистраль таварыштыр үндүрери-биле, БАМның Чаа Уоянга чедир узадыр планнар база бар. Бурят Республиканың демир оруктарын тударынче корпорация херек акша-хөреңгиниң 25% үндүреринге белен. Амгы үеде корпорация МЭРТ, ОАО «РЖД», Росатомом компаниялары-биле проектиниң бир кезиинге киржириниң дугайында чугааны чорудуп турар. Техниктиг директорунуң дамчыткан медээзи-биле, бөлүк РФ Инвестициялар фондузундан акша-хөреңгини алырын база идегеп турар.[58]

Авиациялыг эдер

У-УАЗтың бүдүргени Ми-171Ш

“Байкал” аттыг аэропорт — Улан-Удэниң делегей деңнелдиг аэропорду[59]. Улан-Удэ хоорайда, ооң төвүнден барыын талаже 15 км, Байкал хөлден мурнуу-чөөн чүкче 75 км черде. 2008 чылда Бурят Республиканың Улусчу хуралы аэропортка «Байкал» деп атты тывыскан[60] . Федерал деңнелдиг аэропорт, республиканың чедери берге районнарының аразында харылзааны тудуп турар. «Байкал» аэропортунда ПАНХ болгаш Бурят авиалиниялар деп ийи авиакомпанияның базазы бар.

Республиканың авиасообщениезин тудары-биле район төптеринде бичии аэропорттар ажылдап турар. Дыка хөй самолёттар болгаш тус черниң аэропорттары эргижирээн болгаш агаар таварыштыр харылзаа берге байдалда.

Хем транспорду эдер

Кол статья: Бурятияда хем транспорду

Чөөн Сибирьниң хем пароходу — Иркутск облазында, Бурят Республикада пассажир болгаш чүък дажыыр ажылды чорудуп турар компания. Чөөн Сибирьниң хем пароходу Ангара, Байкал болгаш ооң Селенга, Үстүкү Ангара адырлары-биле чүъктү сөөртүп турар кол компания. Бо талазы-биле ол чаңгыс монополист, ажыл чорударынга херек долу өнчү-хөреңгилиг. Компанияның флоду боду чоруур 142 самоходных суднолуг. Чөөн Сибирьниң хем пароходунуң ажылы каш муң километр квадрат девискээрде чоруттунуп турар, ол РФ Иркутск облазы болгаш Бурят Республиказының хөделири-биле хамаарылгалыг. Бурятияның Селенга хеми-биле судно чорудулгазы Моолдуң Сухэ-Батор хоорайынга чедип турар. Үстүкү Ангара хемниң хөй кезии тулаалыг Ангара ыйгылаажы-биле агып чыдар, оргулааш байдалдыг, кудуку агымында судно чорудуп турар. Байкалда судно чорудулгазы 17-ги вектен эгелээн, 1643 чылда пятидесятник Курбат Иванов Байкал хөлдүң эрииниң кыдыынче үнүп келген. Казахтар чиик эжиндирер суднолар кылып алгаш, өөш ажыр кешкеш, Ольхон ортулуунга дүшкеннер. 1648 чылда боярлар оглу Иван Похабов Ангарадан Байкал болгаш Селенга таварыштыр Моолче поход кылган.[61] 1650 чылдарда Байкалга Архангельск, Ак далай болгаш ортаа Волгадан мастерлер кочилер, касовкалар, дощаниктер тудуп турган. П.И. Бекетов (1652 год) болгаш Василий Красильниковтуң (1655 год) дайынчы экспедицияларынга далай суднолары туттунуп турган. 1738 чылда Байкал хөлче бир дугаар дайынчы ботту бадырган. Байкалга пираттар база хөделип турган. Үптекчилер садыгжылар судноларын болгаш улуг эвес ярмаркаларны үптеп турганнар. Байкалдың эң билдингир пирады Сохатый деп шолалыг турган.[62]

Корабль-музей Ледокол «Ангара» Сибирьге бир дугаар пароходтуң бир дугаар навигациязы 1844 чылдың июнь 26 эгелээн. Лиственничное-Посольск деп кол линияга рейстар кылырындан аңгыда, пароходтар шай дажыыры-биле Селенганың аксынче, Туркин аттыг минералдыг сугларже, Баргузин болгаш Верхнеангарскче балыктап эжиндирип турган[63]. 1924 чылдың ноябрь 21-де РСФСР-ниң Савнаркому Амурнуң күрүне пароходствозундан Селенганың күрүне пароходствозун үндүрер деп шиитпир хүлээп алган. Селенганың күрүне пароходствозунуң чагыргазы Верхнеудинское (Улан-Удэ) хоорайга турган. Селенганың пароходствозу чаа-ла тыптып тургаш, бодунуң «Бурлак», «Спартак», «Ульянов» болгаш «Кооператор» пароходтар болгаш 6 баржалыг турган. Байкалга «Ангара», «Лейтенант Шмидт» болгаш «Кругобайкалец» пароходтар база 4 баржа, Ангарага «Владимир Ленин», «Бурят» болгаш «Тарзан» пароходтар, 10 баржа турган[64].1930 чылдарда пароходствонуң хемежилери боттарының ажылдап турар адырының материал-техниктиг байдалын күчү-күштүг кылдыр сайзырадыр дээш улуг программаны боттандырып турганнар. Бо-ла чылдарда Иркутск, Зарянск, Макарьево, Улан-Удэ пристаньнары болгаш Байкал портузу туттунган. База бо-ла чылдарда Моол Арат Республиказынга Селенга, Орхон хемнери болгаш Косогол хөл таварыштыр кежирер, дажыыр ажылдар эгелээн. Даштыкы дажыыр ажылдарга тускай флот туттунган. Байкал-Амур магистралын тудуп эгелээнде, порт Байкалдың суднолары БАМга 840 муң ажыг чүъктү сөөрткен, пароходствонуң хөй ажылдакчылары ол дээш медальдар-биле шаңнаткан. 1960 — 1970 чылдарда Байкалда бус-биле ажылдаар флот металл боду чорбас флот-биле долузу-биле солуттунган, каттышкан автоматизациялыг суднолар тыптып келген.

Хөй-ниити транспорт эдер

Кол статья:Бурятияда хөй-ниитиниң транспорду

Хоорай транспорду трамвай, автобус, маршруттуг таксилерден тургустунган. Пассажирлер дажылгазы 71 автобус болгаш 4 трамвай маршруттары-биле чоруттунуп турар. Улан-Удэже чыл санында 100 миллион ажыг пассажирлерни дажып турар. Хүн-бүрүде пассажир транспордунуң ачы-дузазын 270 муң ажыг хоорай чурттакчылары ажыглап турар. Пассажирлерниң 70 % хууда транспорт база дажып турар.

Автомобильдиг транспорттуң ниити саны 2015 единица. Ооң аразында МУП «Городские маршруты» болгаш ОАО «Городские маршруты»-ның 90 автобустары, Ми 51 —85 хууда автобустар, 1800 эвээш кижи сөөртүр автобустар. Хүн-бүрүде линияже 1340 единиц автобустар үнүп турар, оларның 45 трамвай вагоннары (МУП «Управление трамвая» деп аттыг паркта 65 единица бар).

Туризм

Кол статья:Бурятияда туризм

Хүндүлээчел Бурятия. Улан-Удэде скульптура композициязы.. Скульптору – Александр Миронов

Турист-рекреациялыг комплекстиң тургузуунче ОЭЗ ТРТ «Байкальская гавань», «Подлеморье», «Байкальский», «Кяхта», «Тункинская долина» деп 4 авто-турисчи кластерлер, турист-рекреациялыг хевирниң экономиказынга таарымчалыг 8 зона бар [65].

Аалчылар бажыңнарының объектилери

2017 чылдың эгезинде ниитизи-биле 6,6 муң кижи чурттап болур 256 аалчылар бажыңы, 6 муң олуттуг 86 санаторий-курорт организациялары болгаш дыштаныр организациялар санаттынган[66] . Оларның иштинче «Мэргэн-Батор», «Байкал Плаза», «Бурятия», «Улан-Удэ Парк Отель», «Сагаан Морин», «Reston Hotel & Spa» болгаш оон-даа өске аалчылар бажыңнары кирип турар.

ОЭЗ «Байкальская гавань» аттыг турист-рекреациялыг зона

Кол статья: Байкал аттыг гавань

РФ-тиң Чазааның 2007 чылдың февраль 3-түң хүнүнде үндүрген № 68[67] Доктаалы-биле, Прибайкальск районунуң девискээринге «Байкальская гавань деп аттыг, инфраструктуразы сайзыраңгай, ниити шөлү 700 км² турист-рекреациялыг тускай экономиктиг зона тургустунган. Ол чылдың шупту үелеринде ажылдап турар делегей деңнелдиг курорт кылдыр көрдүнген.

Россияның чөөн талазында туризмниң төвү кылдыр чарлаттынып турарындан аңгыда, ол Соңгу-Чөөн Азия чурттарының «Восточное кольцо» деп аттыг хөй чурттарның кызыгаарлары эртип турар турисчи маршруттуң кол угланыышкыны болгаш объектизи кылдыр көрдүнүп турар.

2027 чылга чедир бир чылда 2 миллиондан хөй туристер келирин, оларның 30 % РФ-тиң, Белоруссияның болгаш СНГ чурттарының, 40 % Кыдат болгаш Моолдуң, 30 % Япония, АКШ, Австралия болгаш Канаданың хамаатылары дыштанып келири планаттынган.

«Байкальская гавань» аттыг турист-рекреациялыг зона

Үлетпүр

Амгы үеде Бурятияның үлетпүр комплексизиниң үндезининиң 95,1 % машина тудуушкуну, металл болбаазырадыр, электроэнергетика, өңнүг металлургия, чем, оттулар чүүлдүң, арга-арыгның ыяш болбаазырадыр болгаш саазын үндүрер адырлар эжелеп турар.

1923 чылда Бурят-Моол АССР тургустунганда, ооң девискээринге 854 ажылдакчыларлыг 17 биче үлетпүр бүдүрүлгелери турган. Улус ажыл-агыйында үлетпүрнүң уделдиг деңзизи 11,6 % турган [68]. Амгы үеде республиканың экономиказында регионнуң ниити регионалдыг продуктунуң 27 % үлетпүр хандырып турар. Материалдыг бүдүрүлгениң 30% күш-ажылчы ресурстары база үлетпүрге хамааржыр. Ниитизи-биле 1600 бүдүрүлге черлери санаттынып турар, оларның 147 улуг болгаш ортумак бүдүрүлгелер, ында 52,3 тыс. муң кижи хаара туттунган. Үлетпүр ажылчыннар саны, продукция үндүрүлгези болгаш кол фондуларның объёму-биле өске ажыл-агыйның адырларын мурнап турар.

Амгы үеде Бурятияның үлетпүрү

Амгы үеде Бурятия авиация техниказын, металлдан кылган көвүрүглер тудар конструкцияларын, ыяш, целлюлоза, картон, хап, дүктен пөстер, тудуг материалдарын, электри херекселдерин, эът консерваларын, макароннар, ликёрлуг арагалар, цемент болгаш оон-даа өске чүүлдерни бүдүрүп, экспортап турар. Республикада Россияда эң улуг эът консерваларын кылып турар ООО «Бурятмясопром» аттыг бүдүрүлгелерниң бирээзи ажылдап турар. Бурятияның эң улуг үлетпүр бүдүрүлгелери: ОАО «Улан-Удэнский авиационный завод», ОАО «Бурятзолото», ГУП «Улан-Удэнский локомотивовагоноремонтный завод», ЗАО «Улан-Удэстальмост», ОАО «Улан-Удэнское приборостроительное производственное объединение»,ОАО «Селенгинский целлюлозно-картонный комбинат», ОАО «Байкальская лесная компания», ОАО «Разрез Тугнуйский», ОАО «Бурятмясопром», ЗАО Кондитерская фабрика «Амта», ОАО «Байкалфарм», ОАО «Макбур», ООО «Тимлюйский цементный завод».

Машина тудуушкуну болгаш металл болбаазырадыры

Кол статья: Бурятияның машина тудуушкуну болгаш металл болбаазырадыр үлетпүрү

Улан-Удэниң авиация заводу Бурятияда ук адырның үлетпүр бүдүрүлгезинде кезээ эң улуг болгаш 36,2 % тургузуп турар. Машина тудуушкуну болгаш металл болбаазырадыр талазы-биле бүдүрүлгелерниң чүдүрүп чоруткан барааннар болгаш оон-даа өске кылган ажылдары-биле объему 2007 чылдың түңнелдери-биле 13 179 млн акша азы республиканың үлетпүрүнүң ниити чүдүрүп чоруткан продукциязының 34,2 % болган. 2007 чылдың программалыг даалганың күүселдезинге болгаш машина тудуушкунунуң бүдүрүлгезиниң хемчээлин улгаттырарынга ОАО «Улан-Удэнский авиационный завод», Улан-Удэнский ЛВРЗ-филиал ОАО «РЖД», ЗАО «Улан-Удэстальмост», ОАО «Улан-Удэнское приборостроительное производственное объединение» деп аттарлыг ук адырның эң улуг организацияларының сайзыраар талазы-биле стратегтиг планнарының боттандырыышкыны чугула рольду ойнаан. ОАО "Улан-Удэнский завод «Теплоприбор» болгаш ОАО «Улан-Удэнский судостроительный завод» деп бүдүрүлгелерни өскерткен түңнелинде, ЗАО «Завод Теплоприбор Комплект» болгаш ЗАО «Байкальская судостроительная компания» тургустунган[69]. Регионнуң машина тудуушкунунуң тургузуунга камгалал бүдүрүлгезиниң кезээ черле улуг турган. Амгы үеде ооң саны кызырылган (оларның аразында авиация болгаш энергетиктиг херекселдер тудуушкуну, ЭВМ, телевизорлар бүдүрүлгези болгаш оон-даа өске).

Даг казып тывар бүдүрүлге

Кол статья: Бурятияның даг казып тывар бүдүрүлгези

Бурятияның үлетпүрүнүң эң кол адырлары дээрге даг, алдын, хөмүр, өңнүг металлдар казып тывар бүдүрүлгелер.

Келир үениң оттулар чүүлүнүң бүдүрүлгези

Келир үеде (2030 чылдарда) Бурятия водород – келир үениң оттулар чүүлүн бүдүрер талазы-биле делегейниң лидери апарып болур. Эртемденнерниң санаашкыны-биле, Тунка ыйгылаажынга бир чылда 200 млн тонн одаар чүүлге дең үнелиг водородту тып болур [70].

Көдээ ажыл-агыйы

Бурятияның чер үлетпүрүнүң комплексизи Чөөн Сибирьниң улуг кезииниң аъш-чемин бүдүрүп турар. Мурнуу широталар болгаш суг курлавырының чедип болурунуң кайгамчык каттышканы республиканың көдээ ажыл-агыйының сайзыраарынга эки өзекти берип турар. Тус черниң сырье курлавырлары эът, сүт, балык, далган-тараа, комбикорм, ликёр-водка продукциязы чигирзиг чемнер болгаш оон-даа өске аъш-чем үлетпүрүнүң өзээн тургузуп турар. Бурятияның чер үлетпүрүнде 10 % ВРП, чурттакчы чоннуң 9,8 % хаара туттунган. 1992—1998 чылдарда бүдүрүлгениң кудулаанының соонда адырның кол көргүзүглери доктаамал байдалда турар 1999—2005 чылдарда ажылчын кадрларның өскээр чоруп турары хайгаараттынып турган, с 2006 чылдан эгелээш байдал чугула өскерилгеш, көдээ ажыл-агыйы сайзырап эгелээн. Хаван өстүрер ажыл дыка сайзырап эгелээн. 2012 чылда «Восточно-Сибирский» аттыг 140 000 хаван тудуп турар комплекс ажыттынган.10 чыл ажыг Сибирьде эң улуг «Николаевский» аттыг хаван эъди кылып турар агрохолдинг ажылдап турар. Республикада ийи куштар фабриказы ажылдап турар, Заиграевск районунга ам бирээни тудары планаттынган. Көдээ ажыл-агый талазы-биле черлерниң ниити шөлү — 3,154 млн га, оларның аразында тараа шөлдери — 847 тыс. га. Оларның аразында эң хөй уделдиг деңзини сиген кезер шөлдер болгаш одарлар эжелеп турар. Черлерниң дүжүткүрү шоолуг эвес, хөрзүннери хаттың болгаш сугнуң эрозиязынга хөй алзыр. Көдээ ажыл-агыйының 82 % черлери, бода малдың 92 % хуу өнчүде. Федералдыг болгаш регионалдыг өнчүге хамааржыр күрүнениң көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелери 8,7 % черлерни эжелеп турар. 2006 чылда шупту категорияларның ажыл-агыйы 10,4 млрд акшага продукция бүдүрген. Көдээ ажыл-агыйында өртек-үнезиниң талазы-биле мал ажылы колдап (65%) турар. Тараа (кызыл-тас болгаш көк-тараа) - 58,9%; мал чеми (рапс, ви¬ка, ти¬мо¬фе¬ев¬ка лу¬го¬вая) - 32,8%; кар-то¬фель; мал чеми болур (сула, арбай) болгаш чочак-тараа (го¬рох) куль¬ту¬раларын тарып турар. Картофель тарылгазы-биле Ка¬бан¬ск району тергиидеп турар.

Тарылга шөлдери:
чыл 1959 1990 1995 2000 2005 2010 2015
Муң гектар 846 767,8 551,1 361,6 221,8 192,8 154


Даштыкы садыг

2011 чылда Бурятияның даштыкы садыг саарылгазы 903,3 млн доллар болган. Даштыкы садыг дугуржулгалары делегейниң 40 чурттары-биле чоруттунган. Республиканың экспорт талазы-биле кол партнёрлары Кыдат, Моол, Узбекистан, Словакия, Каттышкан Араб Эмираттары, Вьетнам, Аргентина, Бразилия. Үндүр дажып турар кол барааннары: машина тудуушкунунуң продукциязы— 79,4 %, ыяш болгаш целюллоза — 14,9 %, аъш-чем болгаш көдээ ажыл-агыйының сырьёзу— 3,4 %. 2011 чылда республика экспорт талазы-биле 724 млн доллар, импорт талазы-биле 179,3 млн доллар болган орулгалыг болган. Импорт талазы-биле кол садыг-саарылга партнёрлары: Кыдат, Украина, Италия, Моол, Турция[74].

Өөредилге

Школалар
Чылы 2009
Ниити билигниң 517
Эге чада 104
Кол 43
Ортумак 370
Лицейлер 20
Ханы угланыышкынныг 46
Национал 152

1914—1915 өөредилге чылында Бурятияның девискээринге ниити, колдуунда эге чада школазынга 13,4 муң өөреникчилер өөренип турган; ортумак болгаш дээди өөредилге черлери чок турган. В 1969/1970 өөредилге чылында 711 ниити билиг школаларынга 203,9 муң, 33 профессионал-техниктиг училищелерге 8,9 муң, 23 ортумак өөредилге черлеринге 20,9 муң өөреникчилер өөренип турган. Дөрт дээди өөредилге черлеринге 19,8 муң студентилер өөренип турган. 2009 чылда Бурятияга 517 ниити билигниң, оларның аразында 104 эге чада, 43 кол, 370 ортумак школалар санаттынган. 20 лицей болгаш гимназиялар, 46 ханы угланыышкынныг школалар, 6 авторлуг, 152 национал болгаш оон-даа өске школалар санаттынган[75].

Дээди өөредилге черлери

Кол статья: Бурятияның дээди өөредилге черлериниң даңзызы

• Байкальский экономико-правовой институт[76],

• Бурятская государственная сельскохозяйственная академия им. В. Р. Филиппова,

• Бурятский государственный университет,

• Восточно-Сибирский государственный институт культуры,

• Восточно-Сибирский государственный университет технологий и управления[77],

• Улан-Удэнский институт железнодорожного транспорта болгаш оон-даа өске.

Тускай ортумак өөредилге черлери

• Байкальский колледж туризма и сервиса,

• Бурятский аграрный колледж им. М. Н. Ербанова,

• Бурятский лесопромышленный колледж,

• Бурятский республиканский индустриальный техникум,

• Бурятский республиканский педагогический колледж,

• Бурятский хореографический колледж,

• Колледж искусств им. П. И. Чайковского,

• Республиканский базовый медицинский колледж им. Э. Р. Раднаева,

• Республиканский многоуровневый колледж (колледж спорта и сервиса Республики Бурятия),

• Улан-Удэнский авиационный техникум,

• Улан-Удэнский инженерно-педагогический колледж,

• Улан-Удэнский торгово-экономический техникум, болгаш оон-даа өске.

Өөредилге деңнели

Күш-ажыл кылып шыдаар чурттакчы чоннуң мергежил болгаш эртем-билиг талазы-биле деңнели бедик кылдыр санаттынып турар. 2005 чылда чурттакчы чоннуң 15 % дээди эртемниг (Россияда ортумак көргүзүг — 17%). Чурттакчы чоннуң 17,1 % тускай ортумак эртемниг. Техник эртемниг специалистер колдап турар, сөөлгү үеде оларга экономика талазы-биле эртемниг улустуң саны эвээш эвес немешкен.

Эртем

Кол статья:Бурятияда эртем

Тунка районнуң Монды суурда Мунку-Сардык дааның дужунда Саянская обсерватория ИСЗФ СО РАН аттыг обсерватория, Бадары аттыг арга-арыглыг черде радиоастрофизиктиг болгаш радиоастрономиктиг, Торы аттыг суурда геофизиктиг обсерваториялар ажылдап турар.

Культура

Массалыг медээ чепсектери

Бурятида 315 массалыг медээ чепсектери бүрүткеттинген, оларның 214 парлалга, 101 электроннуг ММЧ (база 9 медээ агентстволары).

Парлалга

Бир дугаар бурят «Шэнэ байдал» («Чаа чуртталга») солуну 1921 чылдың январь 20 Читага үнген. 1922 чылда Иркутск хоорайга орус дыл кырынга «Красный бурят-монгол» деп солун үнген. 1923 чылда автономнуг республика тургустунган соонда Бурятияның ном үндүрер чери тургустунган “Бурят-Моол шын» (орус дылда), «Бурят-Моол үнэн» (бурят дылда) үнүп эгелээн. 1925 чылда «Бурят комсомол» (сөөлүнде «Бурятияның аныяктары») аттыг аныяктар солуну парлаттынып эгелээн.1955 чылда орус болгаш бурят дылдарда «Байкал» аттыг литературлуг журнал үнген.1969 чылда ниити тиражы 40 млн экземпляр ажып турар 3 республика, 17 аймак (район) деңнелдиг солуннар үнүп эгелээн; 15 220 муң экземплярлыг журналдар үнүп турган.

Амгы үеде хөй тиражтыг солуннар:

Буряад үнэн,

• Информ-Полис

• Молодёжь Бурятии,

• Московский комсомолец в Бурятии,

• Новая Бурятия,

• Правда Бурятии,

• Пятница,

• Центральная газета.

Телевидение болгаш радио

Кол статья: Бурятияда телевидение

Бурят дылда радио дамчыдылгазы 1934 чылда эгелээн. 1961 чылда Улан-Удэге телецентр ажылдап эгелээн.1967 чылданчер кырында станцию «Орбита» таварыштыр москваның телевидение каналдары көргүзүп эгелээн.

Телеканалдар:

• Ариг Ус,

• АТВ,

• Бурятская государственная телерадиокомпания,

• Мир Бурятия,

• СТС-Байкал,

• Тивиком.

Музейлер

Кол статья: Бурятияның музейлери

2007 чылда Бурятияга 5 күрүне, 19 муниципалдыг, чүс ажыг суур болгаш школа музейлери санаттынып турган. Оларның коллекцияларында 250 муң ажыг шыгжамырда турар единицалар бар.

Кяхтаның чурт-шинчилел музейи — Бурятияның эң эрги музейлериниң бирээзи, ол 1890 январь 1 тургустунган.

Республиканың эң билдингир болгаш хөй чон барып турар музейлери:

Кяхтинский краеведческий музей,

• Музей декабристов в Новоселенгинске,

• Музей истории Бурятии,

• Музей истории города Улан-Удэ,

• Музей природы Бурятии,

• Художественный музей им. Сампилова,

• Этнографический музей народов Забайкалья.

• Музейлер

• • Забайкалье чоннарының этнографтыг музейи

Кабанның чурт-шинчилел музейи

• Кяхтаның чурт-шинчилел музейи

• Новоселенгинскиде декабристер музейи

Театрлар

Бир дугаар профессионал эвес шиилер Верхнеудинскиге 1870 чылдарда салдынып эгелээн. 1880 чылдарда уездиниң училищезиниң хайгааракчызы Н. С. Нелюбов любитель театр тургускан. Театр А. Островскийниң «Доходное место» болгаш «Лес» деп чогаалдарынга пьесаларны, орус болгаш француз авторларның водевильдерин салып турган.

1920 чылдарның эгезинде Прибайкальскиниң улусчу университединиң башкызы Виктор Николаевич Добронравов Пролетарийлерниң театрын тургузарын оралдашкан.

1924 чылдың август 21 Бурполитпросветтиң базазынга театр херектериниң талазы-биле организастыг бюро тургустунган. Ооң кол сорулгазы — национал театр тургузары[78].

1928 чылдың декабрь 22 Москваның шимченгир Оргтеатры Улан-Удэге А. Файконуң «Человек с портфелем» деп аттыг шиизин көргүскен, ол Бурятияга профессионал театрның ажылының эгези деп чугаалап болур. 1928 чылда Улан-Удэге театр студиязы, 1930 чылда ооң өзээнге уран чүүл техникуму ажыттынган. Бир дугаар бурят шиилерниң авторларының иштинде С. П. Балдаев, И. Д. Дадуев, Х. Н. Намсараев, А. И. Шадаев, олар турар. 1932 чылда национал драма театрының сценазынга Н. Г. Балданонуң «Прорыв» деп шиизи салдынган.

• Бурятский государственный академический театр драмы имени Хоца Намсараева — Бурятияның эң эрги театры.

• Государственный русский драматический театр имени Н. А. Бестужева — Бурятияның бир дугаар профессионал театры.

• Бурятский государственный академический театр оперы и балета — Сибирь болгаш Ыраккы Чөөн чүкте театр болгаш операның эң эрги театры.

• Бурятский государственный национальный театр песни и танца «Байкал».

• Театр кукол «Ульгэр».

• Молодёжный художественный театр.

• Театрлар

• Бурятияның драма театры

• Орус драма театры

• Опера болгаш балеттиң театры

• • «Ульгэр» аттыг кукла театры

Библиотекалар

Национал библиотека

1881 чылдың ноябрь 1-де Верхнеудинскиге Н. С. Нелюбовтуң саналы-биле бир дугаар хөй-ниитиниң библиотеказы ажылдап эгелээн (амгы үеде Бурят Республиканың национал библиотеказы- Национальная библиотека Республики Бурятия). Эгеки чылдарында библиотека уездиниң училищезиниң бажыңынга турган. 1885 чылда библиотека 78 номчукчулуг турган[79].

1924 чылда Бурятияга 10 библиотекалар болгаш 49 номчуттунар избалар турган[80].

1970 чылдың январь 1-де республикага 518 хөй-ниитиниң библиотекалары ажылдап турган. Оларның ниити фондузу 3 703 муң экземпляр номнар болгаш журналдар турган.

2009 чылда 443 школа библиотекалары ажылдап турган.

Эң улуг библиотекалар:

• Национальная библиотека Республики Бурятия;

• Государственная республиканская юношеская библиотека им. Д-О. Батожабая;

• Государственная республиканская детская библиотека им. Б. Абидуева;

• Центральная городская библиотека города Улан-Удэ им. И. К. Калашникова.

Цирк

Бурят республиканың күрүне цириги 2000 чылдың ноябрь 10-да Бурят Республиканың Чазааның Доктаалы-биле Бурят национал цирк школа-студиязының доозукчуларын өзеглеп, Россияның улустуң артизи Майдари Жапхандаевтиң удуртулгазы-биле тургустунган. 2010 чылдың июль 28-те үрде манааны цирк-шапитонуң ажыдыышкыны С. Н. Орешков аттыг парк девискээринге болган. Бодунуң 17 чыл иштинде ажылдаан түңнелинде Бурят цирк бодунуң репертуарын элээн делгемчиткен: «Зов джунглей», «Питер Пэн», «Джуманджи», «Путешествие Деда Мороза и Снегурочки», «Легенды Белого месяца», «Маугли», «Сказочный круиз Всезнайки и Незнайки», «Легенды Байкала» деп цирк шиилерин тургускан.

Спорт

Кол статья: Бурятияда спорт

Бурят Республиканың спортсменнери 2007 чылда Россия болгаш делегей чергелиг маргылдааларга киришкеш, 380 медальдар эккелген, оларның 133 алдын, 117 мөңгүн, 130 хүлер. Республиканың күш культура болгаш спорт агентствозу спорттуң аңгы-аңгы хевирлериниң федерациялары-биле 600 ажыг физкультура, кадыкшылга, болгаш спортчу хемчеглерни эрттирген (ниити республика деңнелдиг хемчеглер база кирип турар)[81].

Шажын-чүдүлге

Бурят митрополия, Иркутск-Забайкальскиниң епархиязы, Сибирьниң митрополиязы, Россияның чаңчыл болган сарыг шажынның Сангхазы, Сарыг шажын Бурятияда деп чүүлдерни база көрүп болур.

Бурят Республикада Россия Федерациязының юстиция яамызының удуртулгазының медээзи-биле, 2017 чылдың январь 1-де Бурятияда 234 шажын организациялары бүрүткеттинген: 79 Орус православ, 70 сарыг шажынчы хүрээлер, 26 евангелие адырының христианнары, 12 хам чүдүлгениң, 10 эрги чаңчылдың христианнары (4 Орус православ эрги чаңчылдың хүрээзи, 6 древлеправослав хүрээ); 5 Евангелие адырының баптист христианнары, 4 евангелие христианнары, 2 ислам; 2 евангелие-пятидесятник шажынның христианнары; 2 чеди дугаар хүннүң адвентистери; 2 лютеран (Ингрияның хүрээзи – 1, 1 чаа апостолдуң хүрээзи); 7 пресвитериан хүрээ, 2 Иегованың херечилери; 1 Рим-католик хүрээ; 1 Иудаизм (1 чайгылыш чок); 1 Иисус Христостуң ыдык сөөлгү хүннериниң хүрээзи (мормоннар); 1 Кришнаның медерели (вайшнава); 1 Бахаиниң шажыны; 5 өске шажын-чүдүлгелер[82].

Шажынның улуг ажылдакчылары • Епископ Ефрем Селенгинский, Орус православ хүрээ ыдыктык кижилер (лик) аразынче киирген.

• Епископ Афанасий, Орус православ хүрээ ыдыктык кижилер (лик) аразынче киирген.

XII дугаар Пандито Хамбо-лама Даши-Доржо Итигэлов.

Культурлуг өнчүнүң объектилери Бурятияда 2020 чылдың январь 1-ниң байдалы-биле, күрүне камгалалынга 1632 культура өнчүзүнүң объектилери киирдинген турган[83].

• Посольский Спасо-Преображенский монастырь (1682 год)

• Одигитриевский собор (Улан-Удэ) (1741-1785 г.)

• Иволгинский дацан

• Этнографический музей народов Забайкалья

Бурятия уран чүүлде

Мемуарлар

Боттарының мемуарларында Бурятияны дараазында кижилер бижээн: Тимофей Петрович Калашников — И. Т. Калашников чогаалчының ачазы; «Жизнь незнаменитого Тимофея Петровича Калашникова, простым слогом писанная с 1762 по 1794 год» деп аттыг демдеглелдерниң. «Русский архив». Москва, 1904 чыл;

• Декабрист барон А. Е. Розен. «Записки декабриста» деп демдеглелдери 1876 чылда «Отечественные Записки» деп журналга парлаттынган.

Чечен чогаал

1922 чылда «Цветостепь» аттыг Солбонэ Туяның чыынды шүлүктер ному бир дугаар парлаттынган (П. Н. Дамбинов, 1882—1937). Бир дугаар бурят «Луна в затмении» (1932 год), «Отравление от брынзы» (1935 год) деп тоожуларны Ц. Дон (Ц. Д. Дондубон, 1905—1938) бижээн.

1930 чылдарда бурят чогаалчылар бичии уругларга номнар бижип эгелээн. 1938 чылда Б.Д. Абидуевтиң «Сказка о козленке Бабане», «Оседлавший тигра», «Шалай и Шанай», а 1939 чылда «Котий Батор», «Летучая мышь», «Храбрый козленок Бабана» деп чечен тоолдары үнген. Тоолдар улустуң тоолдарынга даянып бижиттинген. 1949 чылда Улан-Удэге Ж.Т. Тумуновтуң «Степь проснулась» деп бурят дылда бир дугаар роман парлаттынган. Ооң соонда X. Намсараевтиң «На утренней заре» (1950 год), Ч. Цыдендамбаевтиң «Доржи, сын Банзара» (1952 год), «Вдали от родных степей» (1956 год) деп романнары үнген. 1954 чылда Ж. Т. Тумунов ийи дугаар «Золотой дождь» деп романы бижиттинген.

И. К. Калашников «Разрыв-трава» деп романын бижээш, Бурят АССР-ниң 1968—1969 чылдарның чогаал болгаш уран чүүл талазы-биле Республика премиязы-биле шаңнаттырган.

Музыка, балет

Кол статья: Бурятияның музыказы

1938 чылда Бурятияның драма театрынга П. Берлинскиниң Г. Ц. Цыдынжаповтуң болгаш А. Шадаевтиң сөзүглелинге даянган бир дугаар «Баир» деп национал музыка драмазы салдынган. 1940 чылда драма ийи дугаар Б. Б. Ямпилов-биле кады салдынган. Ол үеде СССР-ниң национал театрларынга музыка драмазы операже шилчиириниң бир жанры турган. 1940 чылдың октябрь 20-де Москвага бурят-моол уран чүүлдүң I дугаар Декадазы эгелээн. Театр П. М. Берлинскиниң «Баир» болгаш «Эржен» деп музыка драмаларын болгаш «Энхэ-Булат батор» деп аттыг бир дугаар бурят операны көргүскен. Ряузовтуң «Свет над долиной» деп бир дугаар бурят балетти 1956 чылда Бурятияның опера болгаш балет театры салган.

«Красавица Ангара» деп балет-поэма — Бурятияның күрүне Академиктиг Опера болгаш Балет театрының кол шиилериниң бирээзи. Ол бир дугаар 1959 чылда салдынган, ооң тургузарынга консультант кылдыр Игорь Моисеев, балетмейстер М. Заславский, либретто Н. Балдано киришкеннер. «Красавица Ангара» — М. Глинканың премиязын алган кара чаңгыс национал балет.

Кино 1928 чылда В. И. Пудовкин Бурят-Моол АССР-ге «Потомок Чингисхана» деп уран-чечен фильмни тырттырган. 1951 чылда Я. Б. Фрид «Советская Бурят-Монголия» (Ленфильм, 1951 чыл) деп документалдыг кинону тырттыргаш, Бурят-Моол АССР-ниң уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы деп атты алган. 1990 чылда режиссёр Сергей Пинигин (Чөөн Сибирьниң кинохроника студиязы, сценарийин Марк Давыдович Сергеев болгаш Баяр Тумурович Жигмытов бижээн) был «Круг Сансары» деп Бурятияның 20 дугаар чүс чылын көргүзүп турар метражтыг документалдыг фильмни тырттырган.

Уран-чечен фильмнер:

• Песня табунщика — 1957 чыл, Д. О. Батожабаяның тоожузу-биле.

• Золотой дом — 1960 чыл, В. И. Ежов, Д. Батожабай болгаш Г. Цыдынжаповтуң сценарийи-биле.

• Пора таёжного подснежника — режиссёр Ярополк Лапшин;

• Крик тишины — И. К. Калашниковтуң сценарийи-биле;

• Утро обречённого прииска — 1985 год;

• Горький можжевельник — режиссёр Б. Халзанов.

• Чайник — режиссёр Ж. Бадмацыренов.

Бурятияның символу

Байкал чанында чечектелип турар өвээнчи.

«Аллея России» деп бүгү Россияның акциязының иштинге Россияның шупту субъектилери ажык соңгулда ёзугаар бодунуң регионунуң символу кылдыр бир үнүш шилиир турган. Бурятияның официалдыг порталынга эрттирген айтырылга түңнели-биле, Бурятияның символу даур рододендрон (багульник кылдыр хөйге билдингир үнүш) болган[84].

Филателия

1973 чылда Бурят АССР-ниң 50 чылдаанынга СССР-ниң почта марказы парлаттынган.

Почта маркалары

• Бурят АССР-ниң 50 чылы

• Бурят Республика, 1998 чыл

• Бурятияның СССР-ге эки тура-биле киргениниң 350 чылы

Нумизматика

Бурятияның Россияга эки туразы-биле каттышканының 350 чылынга тураскаадып, Россияның Банкызы 2011 чылдың апрель айда дараазында тураскаалдыг чоостарны (мында чүгле реверстерни көргүскен)[85] .

3 серебряных рубля с изображением женщины в национальном костюме

100 серебряных рублей с изображением жителей Бурятии в сценах бытия на фоне храмов

50 золотых рублей с гербом Республики Бурятия

10 латунно-мельхиоровых рублей с гербом Республики Бурятия

См. также[править | править код]

• Конституция Республики Бурятия

• Список Героев Советского Союза из Бурятии

• Тункинский эксперимент

Примечания[править | править код]

↑ Показывать компактно

1. ↑ Народный хурал

2. ↑ Валовой региональный продукт по субъектам Российской Федерации в 1998-2017гг. (xls). Росстат.

3. ↑ Валовой региональный продукт по субъектам Российской Федерации в 1998-2017гг. (xls). Росстат.

4. ↑ Валовый региональный продукт на душу населения по субъектам Российской Федерации в 1998-2017гг. MS Excel документ

5. ↑ Валовый региональный продукт на душу населения по субъектам Российской Федерации в 1998-2017гг. MS Excel документ

6. ↑ Валовой региональный продукт по субъектам Российской Федерации в 1998-2017гг. (xls). Росстат.

7. ↑ Перейти обратно:1 2 3 4 5 Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года. Дата обращения 31 июля 2019.

8. ↑ Буряад Улас, и никак иначе: официальный перечень соответствий терминов и должностей на бурятском языке (недоступная ссылка). Буряад Үнэн (9 декабря 2015). Архивировано 22 декабря 2015 года.

9. ↑ Петрушина М.М., Гладкевич Г.И., Кызластов И.Л., Санжиева Т.Е., Фёдоров К.Н., Прокинова А.Н., Цендина А.Д. Бурятия. — Большая российская энциклопедия. — Москва: Издательство «Большая Российская энциклопедия», 2006. — Т. 4: Большой Кавказ - Великий канал. — С. 392-400. — 750 с. — 65 000 экз. — ISBN 5-85270-333-8.

10. ↑ День в истории: 30 мая 1923 года образована Бурят-Монгольская АССР.

11. ↑ Васильев С. В., Боруцкая С. Б., Роговской Е. О., Бердникова Н. Е., Липнина Е. А., Бердников И. М. Сообщение об антропологических находках на палеолитическом местонахождении Туяна в Тункинской рифтовой долине (Юго-Западное Прибайкалье) (недоступная ссылка — история ). // Известия Иркутского государственного университета, 2017

12. ↑ Н.Наваан, Бронзовый век Восточной Монголии, 1975

13. ↑ Перейти обратно:1 2 История Монголии, Том I, 2003

14. ↑ Хунну (недоступная ссылка). WayBack Machine (8 августа 2007). Дата обращения 2 октября 2017. Архивировано 8 августа 2007 года.

15. ↑ ЗАКОН Бурятской ССР от 27.03.1992 № 213-XII «Об изменении наименования Бурятской Советской Социалистической Республики». Архивировано 13 января 2016 года.

16. ↑ Закон Российской Федерации от 21 апреля 1992 года № 2708-I «Об изменениях и дополнениях Конституции (Основного Закона) Российской Советской Федеративной Социалистической Республики». Данный закон вступил в силу с момента опубликования в Российской газете 16 мая 1992 года.

17. ↑ Указ Президента Российской Федерации от 03.11.2018 № 632 "О внесении изменений в перечень федеральных округов, утверждённый Указом Президента Российской Федерации от 13 мая 2000 г. № 849". publication.pravo.gov.ru. Дата обращения 4 ноября 2018.

18. ↑ Банки данных о природных ресурсах и природных объектах. www.burpriroda.ru. Дата обращения 27 июля 2019.

19. ↑ Валерия Бальжиева. Потеря леса грозит Бурятии катастрофой века. О том, как быстро мы убиваем свои «зелёные лёгкие», - в наглядной карте. www.infpol.ru. Улан-Удэ: ООО "Информполис" (02.08.2018). Дата обращения 1 июня 2019.

20. ↑ Елена Александровна Федичкина, Алексей Сергеевич Ланкин. Анализ экспорта древесной продукции с Дальнего Востока России в 2015 г. — Всемирный фонд дикой природы (WWF). — Владивосток: Апельсин, 2016. — 50 с. — 200 экз. — ISBN 978-5-98137-045-8.

21. ↑ Эндрю Осборн. Будущему российских лесов угрожает жажда наживы (рус.) // The Independent. — Москва: ИноСМИ, 2004. — 2 августа. — ISSN 0951-9467. Оригинал: Andrew Osborn. Into the woods (The push for profits is putting the future of Russia's great forests, Europe's lungs, in peril) (англ.) // The Independent. — 2004. — 1 August. — ISSN0951-9467.

22. ↑ GFW. Анализ лесного покрова в Бурятии (англ.). www.globalforestwatch.org. World Resources Institute (2019). Дата обращения 22 августа 2019.Ссылка на результат анализа по Бурятии

23. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года. Дата обращения 25 июля 2018. Архивировано 26 июля 2018 года.

24. ↑ Перейти обратно:1 2 Республика Бурятия: население, власть, здравоохранение, районы. femida.guru. Дата обращения 25 июля 2018.

25. ↑ Приложение. Справочник статистических показателей.. Демоскоп Weekly. demoscope.ru. Дата обращения 2 октября 2017.

26. ↑ Приложение. Справочник статистических показателей.. Демоскоп Weekly. demoscope.ru. Дата обращения 2 октября 2017.

27. ↑ Приложение. Справочник статистических показателей.. Демоскоп Weekly. demoscope.ru. Дата обращения 2 октября 2017.

28. ↑ Приложение. Справочник статистических показателей.. Демоскоп Weekly. demoscope.ru. Дата обращения 2 октября 2017.

29. ↑ Приложение. Справочник статистических показателей.. Демоскоп Weekly. demoscope.ru. Дата обращения 2 октября 2017.

30. ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года

31. ↑ Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года

32. ↑ ОБ АДМИНИСТРАТИВНО-ТЕРРИТОРИАЛЬНОМ УСТРОЙСТВЕ РЕСПУБЛИКИ БУРЯТИЯ (с изменениями на: 07.07.2017), Закон Республики Бурятия от 10 сентября 2007 года № 2433-III. ТехЭксперт. docs.cntd.ru. Дата обращения 2 октября 2017.

33. ↑ О РЕЕСТРЕ АДМИНИСТРАТИВНО-ТЕРРИТОРИАЛЬНЫХ ЕДИНИЦ И НАСЕЛЁННЫХ ПУНКТОВ РЕСПУБЛИКИ БУРЯТИЯ (с изменениями на: 13.11.2015), Постановление Правительства Республики Бурятия от 18 ноября 2009 года № 431. ТехЭксперт. docs.cntd.ru. Дата обращения 2 октября 2017.

34. ↑ ОБ УСТАНОВЛЕНИИ ГРАНИЦ, ОБРАЗОВАНИИ И НАДЕЛЕНИИ СТАТУСОМ МУНИЦИПАЛЬНЫХ ОБРАЗОВАНИЙ В РЕСПУБЛИКЕ БУРЯТИЯ (с изменениями на: 07.07.2017), Закон Республики Бурятия от 31 декабря 2004 года № 985-III. ТехЭксперт. docs.cntd.ru. Дата обращения 2 октября 2017.

35. ↑ Перейти обратно:1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 3839 40 41 42 43 44 Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (31 июля 2017). Дата обращения 31 июля 2017.Архивировано 31 июля 2017 года.

36. ↑ Перейти обратно:1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 Итоги Всероссийская перепись населения 2010 года. 5. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов – районных центров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи человек и более. Дата обращения 14 ноября 2013. Архивировано 14 ноября 2013 года.

37. ↑ Перейти обратно:1 2 3 4 5 6 7 8 9 Всероссийские переписи населения 2002 и 2010 годов

38. ↑ Список субъектов Российской Федерации по ВРП — Википедия

39. ↑ Список регионов России по ВРП на душу населения. Documentation. newsruss.ru. Дата обращения 2 октября 2017.

40. ↑ Ермаковское (Be) месторождение, Забайкалье, Россия. Описание, минералы, фотографии.. Минералы и месторождения. www.webmineral.ru. Дата обращения 2 октября 2017.

41. ↑ ВОЗМОЖНОСТЬ ТОКСИЧЕСКОГО ПРОЯВЛЕНИЯ БЕРИЛЛИЯ НА ЕРМАКОВСКОМ МЕСТОРОЖДЕНИИ Сандакова Д. М., Кислов Е.В «Фундаментальные науки и практика Том 1, № 3»

42. ↑ Ермаковское месторождение. Санкт-Петербургский государственный горный институт им. Плеханова в Республике Бурятия

43. ↑ «Золотой край Бурятии» Верхотурова Г. А., Жерлов В. Ф.

44. ↑ Золотой потенциал Бурятии

45. ↑ Перейти обратно:1 2 Уголь Бурятии: используем на одну десятую

46. ↑ ГУСИНООЗЁРСКОЕ МЕСТОРОЖДЕНИЕ :: Портал география — Электронная Земля — Eearth

47. ↑ В Бурятии будет наращиваться добыча урана. БайкалФинанс. baikalfinans.com. Дата обращения 2 октября 2017.

48. ↑ Барун-Хобинское месторождение / Месторождения полезных ископаемых. Каталог минералов. www.catalogmineralov.ru. Дата обращения 2 октября 2017.

49. ↑ Цветные камни Трансбайкальского региона. Добыча нефрита. lavrovit.ru. Дата обращения 2 октября 2017.

50. ↑ Перейти обратно:1 2 3 4 5 6 7 Схема и программа развития электроэнергетики Республики Бурятия на 2015-2019 гг. (недоступная ссылка). Официальный сайт Правительства Республики Бурятия. Дата обращения 19 сентября 2014. Архивировано 5 марта 2016 года.

51. ↑ Системный оператор Единой энергетической системы: Факт генерации и потребления ОЭС Сибири (англ.). so-ups.ru. Дата обращения 30 сентября 2017.

52. ↑ Приказ ФСТ России № 904-э от 03.06.2014 «О включении организаций в Федеральный информационный реестр ГП и зон их деятельности» (недоступная ссылка). Дата обращения 19 сентября 2014. Архивировано 4 ноября 2014 года.

53. ↑ Филиал ОАО «СО ЕЭС» Бурятское РДУ

54. ↑ egov-buryatia.ru›index.php…

55. ↑ Как добраться — ВизитБурятия.рф

56. ↑ vt-inform.ru›Новости Бурятии›187/62015.php

57. ↑ Минтранс: Свыше 70% дорог Бурятии не отвечает нормам (недоступная ссылка). Восток Телеинформ. Дата обращения 2 октября 2017. Архивировано 2 октября 2017 года.

58. ↑ БАМ свяжут с Транссибом в Бурятии

59. ↑ Международные аэропорты. Федеральное агентство воздушного транспорта.

60. ↑ Сборник аэронавигационной информации. Урал и Западная Сибирь РФ. ФГУП ЦАИ, 2013.

61. ↑ Молодых И. Ф. Задачи водных путей в Восточной Сибири. Иркутск, 1926.

62. ↑ «Сохатый» (Сибирское предание)"// Н. А. Полевой, Денница, Москва, 1830 год

63. ↑ Об учреждении в Сибири купцом Мясниковым пароходства // Журнал мануфактур и торговли. 1844.

64. ↑ Ландарма Селенгинское госпароходство и задачи транспорта в Бурреспублике // Жизнь Бурятии. Верхнеудинск. № 4-№ 5 октябрь — ноябрь 1924 года. стр. 55—64

65. ↑ Туристско-рекреационный комплекс (недоступная ссылка). invest-buryatia.ru. Дата обращения 16 марта 2019. Архивировано 21 апреля 2019 года.

66. ↑ Статистики подсчитали, сколько туристов может одновременно лечь спать в Бурятии. ulan.mk.ru. Дата обращения 17 февраля 2019.

67. ↑ Постановление Правительства Российской Федерации от 3 февраля 2007 года № 68 (недоступная ссылка). Дата обращения 10 марта 2008. Архивировано 22 марта 2008 года.

68. ↑ Социалистическое строительство Бурятии за 10 лет. — Верхнеудинск, 1933.

69. ↑ Машиностроение и металлообработка (англ.). Органы государственной власти Бурятии. egov-buryatia.ru. Дата обращения 2 октября 2017.

70. ↑ Источник бесконечной энергии (недоступная ссылка — история ).

71. ↑ Основные показатели сельского хозяйства по республикам, краям и областям // Сельское хозяйство СССР. Статистический сборник (1960). — Москва: Госстатиздат ЦСУ СССР, 1960. — С. 500. — 667 с. — 10 000 экз.

72. ↑ Перейти обратно:1 2 Госкомстат России. Растениеводство. 14.1 Посевные площади всех культур // Регионы России. Социально экономические показатели. 2002. — Москва, 2002. — С. 490. — 863 с. — 1600 экз. — ISBN 5-89476-108-5. Архивная копия от 19 апреля 2019 на Wayback Machine

73. ↑ Перейти обратно:1 2 Федеральная служба государственной статистики. Растениеводство. 14.5 Посевные площади сельскохозяйственных культур // Регионы России. Социально экономические показатели. 2016. — Москва, 2016. — С. 726. — 1326 с. — ISBN 978-5-89476-428-3.

74. ↑ В Бурятии экспорт товаров увеличился в 1,6 раза - Экономика и бизнес - Новая Бурятия. www.newbur.ru. Дата обращения 2 октября 2017.

75. ↑ Образование (англ.). Органы государственной власти Бурятии. egov-buryatia.ru. Дата обращения 2 октября 2017.

76. ↑ Главная страница ЧОУ ВО БЭПИ. www.bepi-edu.ru. Дата обращения 2 октября 2017.

77. ↑ Восточно-Сибирский государственный университет технологий и управления. www.esstu.ru. Дата обращения 30 сентября 2017.

78. ↑ А. Мархаев Об организации Бурят-Монгольского национального театра и клуба//Бурят-Монгольская правда. № 247 (345) 2 ноября 1924 года. стр.5

79. ↑ Т. В. Бадлаева История светских библиотек в Забайкалье. Издательство БНЦ СО РАН. Улан-Удэ, 2008

80. ↑ Деятельность правительства за год//Бурят-Монгольская правда. № 171 (269) 6 августа 1924 года. стр.2

81. ↑ Доклад Республиканского агентства по физической культуре и спорту о результатах и основных направлениях деятельности на 2008—2010 гг.

82. ↑ Государство, общественные организации::Бурятстат. burstat.gks.ru. Дата обращения 20 марта 2019.

83. ↑ «Памятники архитектуры и истории». Том I. Свод объектов культурного наследия Республики Бурятия.// Научный редактор В. К. Гурьянов. Улан-Удэ. 2010

84. ↑ Информация на сайте акции (недоступная ссылка — история ).

85. ↑ 350-летие добровольного вхождения Бурятии в состав Российского государства (недоступная ссылка — история ). 350-летия добровольного вхождения Бурятии в состав Российского государства

Литература[править | править код]

• Бурятия / М. Н. Петрушина (Природа.); Г. И. Гладкевич (полезные ископаемые, Население, Хозяйство), И. Л. Кызласов, Т. Е. Санжиева, К. Н. Фёдоров (Исторический очерк), А. Н. Прокинова (Здравоохранение), А. Д. Цендина (Литература) // Большой Кавказ — Великий канал. — М. : Большая российская энциклопедия, 2006. — С. 392—400. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 4). — ISBN 5-85270-333-8.

• Буянтуев Б. Р., Раднаев Г. Ш. Советская Бурят-Монголия: (Экономико-географический обзор) / Акад. наук СССР. Вост.-Сиб. филиал. — Улан-Удэ: Бурятское книжное издательство, 1957. — 352 с.

• Елаев А. А. Бурятский народ: становление, развитие, самоопределение. — М.: РАГС при Президенте РФ, 2000. — 351 с. ISBN 5-9200-0008-2

• Жуков В. М., Климат Бурятской АССР, Улан-Удэ, 1960;

• История бурятской советской литературы, Улан-Удэ, 1967;

• Литература о Бурятской АССР. Рекомендательный указатель, Улан-Удэ, 1968.

• Писатели Советской Бурятии. Биобиблиографический справочник, Улан-Удэ, 1959;

• Санжиев Г. Л., Санжиева Е. Г. Бурятия. Вып. 4: История (XVII—XIX вв.) / Бурят. гос. ун-т. — Улан-Удэ: Издательство Бурятского государственного университета, 1997. — 356 с.

• Шулунов Н. Д. Становление Советской национальной государственности в Бурятии (1919—1929 гг.). / Под ред. П. Т. Хаптаева; БФ СО АН СССР. — Улан-Удэ: Бурятское книжное издательство, 1972. — 493 с

. Ссылки[править | править код]

В родственных проектах

• Значения в Викисловаре

• Медиафайлы на Викискладе

• Путеводитель в Викигиде ________________________________________

• Портал «Бурятия»

• Всероссийская перепись населения 2002 года. Национальный состав населения по регионам России

• Официальный сайт Администрации города Улан-Удэ — Столицы Республики Бурятия

• Официальный сервер органов государственной власти Республики Бурятия

• Министерство культуры и массовых коммуникаций Республики Бурятия

• Законодательство Республики Бурятия

• Республика Бурятия в справочнике-каталоге «Вся Россия» (недоступная ссылка). Архивировано 2 марта 2008 года.

• «Культурный туризм в Бурятии» — сайт для туристов, интересующихся культурным наследием республики

• Документы по истории Бурятии XVII век

• Исторические сведения о Бурятии

• Виртуальный тур по Бурятии (3D-панорамы Бурятии)

• База данных «Научная Сибирика: природа, история, экономика, культура, наука Сибири и Дальнего Востока (1988 г.-)»

  1. 1,0 1,1 https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/europe
  2. День в истории: 30 мая 1923 года образована Бурят-Монгольская АССР
  3. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2016 года и в среднем за 2015 год.