Кызыл (утказы: орус. Красный, англ. Red) — Россия Федерациязында Тыва Республиканың найысылалы. Кызылдың девискээринде Азия диптиң төвүн, Улуг-Хемниң бажын болгаш хөөмей эртинениң төвүн тускай демдеглеп болур.

Кызылдың сүлдези
Кызыл кирер орук
Кызылдың "Цеченлиң" хүрээзи

Чурттакчы чону — 116,0 муң кижи (2010 чылда) [1].

Туружу, географиязы эдер

 
Азий Диптиң Төвү-2014 (чаа хевири)
 
Азия төвү (эрги хевири)

Кызыл хоорай Тыва ыйгылаашта (Тувинская котловина), Азий диптиң төвүнде турар, Бии-Хем-биле Каа-Хемниң Улуг-Хем кылдыр катышкан чери чанында. Эң чоок демир-орук 390 км ыракта Минусинск доктаамында (станциязында).

Кызылдың шак куржаа - "Красноярск үези", UTC-ке хамаарыштыр ылгалы +7:00 болуп турар, А Москва хоорайдан болза шак куржааның ылгалы +4 шак, ынчангаш Кызылдың үезин "MSK+4" деп демдеглээр.

Агаар-бойдус эдер

Кызыл хоорайны Ындыкы Соңгу чүктүң черлеринге хамаарыштырган.

Кызылда агаар-бойдус ниитизи-биле кургаг болгаш чидиг континентальдыг болуп турар. Хоорайның ыйгылааш иштинде турары ооң агаар-бойдузунче бедик салдарлыг. Кыжын (ноябрь-март) агаар дошкун, хар эвээш болур (10-20 см), эвээш хадыыр азы хат чок болгулаар. Кыжын хенертен чылый бээри болдунмас деп санап турар. Январьның ортаа температуразы −28,6 °C (шуут соой бергенде −52,2 °C чедер).

Кыска частыг. Мартың 2ги чартыындан эгелеп хүндүс чылы шору болганындан, ай төнчүзүнге чедир хар дыка дүрген эрип каап болур. Ынчалза-даа апрельде безин агаар соогу −20 °C чеде бээр чамдыкта. Чылыг агаар майда дүргени-биле турумчуур.

Чайын изиг болур, а чамдыкта үр кааңнай бээр. Чаашкыннарның хөй кезии чайын болур. Май-июльда довурактыг шуурганнар болгаш борааннар болгулаар. Августа Оожум океанның циклоннарының салдары-биле долулуг суггур чаашкыннар ховар эвес, а ол циклоннар болза Моолдан Тываже кирип турар.

Сентябрьның эгезинде чырыкта чылыг-даа болза, соок дүжүп болур. Сентябрьның төнчүзүнге чедир бүрүлер дүжүп каар. Октябрь—ноябрьда хар чаарынга чедир хүннүң температуразы 0 °C тура −20 °C чедир бада бери болур, ынчангаштың күзүн тарыыр болгаш кат-чимистиг көвей янзы-бүрү үнүштерниң тарыыры болдунмас. Колдуунда ноябрьның бирги 10 хүнүнде хар черни шыва бээр, ол дээш дораан температураның деңнели −20 °C чедип кудулаар.

Маргылдаа Чурт Деңзи аңгылал Чер
Чайгы Олимпи Оюннары 2004 RUS 48 кг 5
Кызылдың агаар-бойдузу[2], 1981 - 2010 чч. хемчээлдери
Хемчээл Январь Февраль Март Апрель Май Июнь Июль Август Сентябрь Октябрь Ноябрь Декбрь Чыл
Ортумак температура, °C -28.6 -23.6 -10.3 4.7 12.6 18.0 20.4 17.4 10.3 1.3 -12.7 -25.3 -1.3
Ортумак минимум, °C -32.4 -28.7 -16.3 -1.5 5.6 11.6 14.8 11.9 4.7 -3.8 -16.6 -28.7 -6.6
Ортумак максимум, °C -23.9 -16.6 -3.4 12.0 20.4 25.2 27.3 24.5 17.4 7.9 -7.7 -21.0 5.2
Абсолют-биле максимум, °C -5.5 -0.1 17.2 28.5 37.0 39.1 40.7 38.3 33.0 25.0 13.0 -2.6 40.7
Абсолют-биле минимум, °C -52.6 -54.0 -45.2 -27.3 -10.7 -1.8 2.8 -0.7 -10.1 -20.5 -46.1 -52.6 -54.0
Чаашкын хемчээли, мм 8 4 3 5 12 36 49 42 26 8 11 13 217

Төөгү эдер

Тыва 1914 чылдың апрель 17-де, Урянхай деп ат-биле Россия Империязының протекторадынче кирген. Бо төре (политиктиг) шилилгениниң мурнунда 1913 чылдың июнь айда, ак хаан Чазааның төлээзи болур көжүрүлге эргелелиниң дүжүмеди В. Габаевке Урянхайның төвү болур хоорайның тудуун эгелээрин дааскан. Тудугга ажыглаар ыяшты Бии-Хем биле Каа-Хем куду салдап бадырып турган. Тываның найысылалы Каа-Хем биле Бий-Хем хемнерниң каттышкан черинде 1914 чылда тургустунган.

Хоорай Белоцарск, Урянхайск, Хем-Белдири деп аттарлыг турган. 1920 чылда хоорайны Красный, тывалап Кызыл деп адаарын Сибирьниң ревкомитединиң төлээзи И. Г. Сафьянов саналдаан. 1925 чылдың декабрь 24-те ТАРН ТК-ның (Чиңгине секретары М. Буян-Бадыргы) тускай доктаалы-биле Тываның найысылалын Кызыл деп албан ёзу-биле адаан.


Чүдүлге эдер

Сарыг шажын эдер

 
Сарыг шажын хүрээ «Цеченлинг»

Сарыг шажын хүрээлнри «Цеченлинг», «Тувдан Чойхорлинг».

Хам чүдүлге эдер

Эрик кыдыы обелиск«Азия төвү» чанында хам централизованная религиозная организация «Тос дээр» («Девять небес»).

Православ чүдүлге эдер

 
Свято-Троицкий храм в г. Кызыле

Спорт эдер

Туризм биле дыш эдер

Аалчылар бажыңы

Кызылче аалдап келген улуска хөй санныг хонар бажыңнар бар: "Өдүген", "Мөңгүлек", "Буян-Бадыргы", "Кызыл".

Массалыг информация чепсектери эдер

Солуннар биле журналдар эдер

  • Аныяктар журнал «Ты & Я»
  • Солун «Плюс Информ».
  • Солун «Риск Транзит».
  • Солун «Центр Азии».
  • Солун «Тувинский курьер»
  • Старейшая газета республики «Тувинская правд
  • Солун «Эфир». Тираж — 10300 экз.
  • Солун «Шын».
  • Солун «Араттың сөзү» (очулга «Слово Арата»).
  • Солун «Тыва Республика».
  • Солун «Известия Тувы».
  • Журнал «Башкы» (очулга «Учитель»).
  • Рекламно-информационный справочник «Каталог».
  • Комсомольская правда-Тува

Телекомпаниялар эдер

Радиостанциялар эдер

Кызылда бар болгаш чурттакчы чоннуң дыңнаар радио-чалгыглары дараазында даңзыда.

Частотазы Ады
67,10 МГц «Радио России»
69,08 МГц «Маяк»
101,9 МГц «Авторадио»
102,5 МГц «Голос Азии»
103,8 МГц «Русское радио»
105,9 МГц «Ретро FM»
106,4 МГц «Европа Плюс»

Харылзаа эдер

Онза солун чер эдер

Чөөн чүктуң 20 км черде «Азияның төвү» обелиcк. «Азияның төвү» обелиск эрик кыдыында тургузуп каан Бии-Хем биле Каа-Хемниң каттышкан хоорайның онза солун чери бооп турар.

Галерея эдер

Дипломаттыг албан чери эдер

Хоорайда Кол консул чери ажылдап турар Моол.

Акылышкы хоорайлар эдер

Партнёр хоорайлар эдер

Демдеглелдер эдер

  1. 01.01.2010 чылдың Россия Федерацияның турум чуртакчы чонунуң санын хоорайлар, сумулар болгаш кожууннар аайы-биле ылгааны,
  2. Агаар-бойдус (орус дыл)
  3. Столица штата Гавайи Гонолулу стал городом-побратимом столицы Тувы Кызылом Подробности: http://www.regnum.ru/news/239092.html#ixzz1PpQ4uywP Любое использование материалов допускается только при наличии гиперссылки на ИА REGNUM, Regnum (2004-03-30). Хынаан 20 Алды айның 2011.
  4. Межмуниципальное сотрудничество Внешние связи — официальный сайт администрации города Красноярска (орус) (англ.) (нем.)