Тожу кожууну
Тожу кожууну — Россия Федерациязында Тыва Республиканың муниципалдыг кезээ.
Административтиг төвү — Доора-Хем суур (2,2 муң кижи, 2002).
Шөлү - 44757,49 км2. Чурттакчы чонунуң саны - 6492 кижи (2017). Национал тургузуу - тывалар (33,59%), орустар (19,80%). Шажынчы тургузуу - буддистер, православ шажын. Автомобильдин кодунуң дугаары - 17. Куржаг шагы - MSK+4 (UTC+7).
Тожу кожуун соңгу чүктүң девискээрлеринге хамааржыыр.
География
эдерТожу кожууну республиканың соңгу-чөөн чүгүнде турар. Девискээриниң шөлү: 44,1 муң. км² (республикада эң улуг девискээрлиг кожуун).
Сумулар чизези
эдер- Доора-Хем сумузу, төп сууру Доора-Хем;
- Азас сумузу, төп сууру Адыр-Кежиг;
- Ий сумузу, төп сууру Ий;
- Сыстыг-Хем сумузу, төп сууру Сыстыг-Хем;
- Чазылар сумузу, төп сууру Чазылар;
- Ырбан сумузу, төп сууру Ырбан.
Салдам деп суур Доора-Хем сумузунга хамааржыр.
Төөгүзү
эдерТожу кожуунну XVIII векте тыптып келген. Баштай кожуун адын Тоджи-нуур кожууну деп моолдарзыг кылдыр адап турган. Соонда кожуун адын Тожу кожууну кылдыр эде адап алган. Кожуун черле Таңды-тываның бүгүде даргазынга чагыртып турган. Кожуун 4 сумулуг, 150 өрегелиг турган. Кожуун даргазы үгер-даа деп эргелиг чораан.
Кожуунну баштап турган улус[1].
- Ашак үгер-даа.
- Чараш үгер-даа.
- Иликей үгер-даа.
- Хаваа үгер-даа.
- Шогдур үгер-даа.
- Тоңмит үгер-даа.
Эрги чурт
эдерТожу кожуунуң улузу Бии-Хемни эжелей чурттап чораан. Барыын талада Хүт хеминден эгелээш, соңгу биле чөөн талада Саян дагларынга чедир чаттылган. Мурнуу чүкте кожуун девискээри Оттуг-Тайгага чедип турган. Оттуг-Тайганың мурнуу эдээнче Салчак кожууннуң девискээри эгелээн. Тожу болза сооксумаар таңды тайгалыг чер-дир.
Шаанда тожу улузу боттарын "тодьу" дээр турган, чогум "тожу" деп сөс-биле олар боттарын адавайн турган хевирлиг. "Тожу" деп сөс-биле оларны барыын чүктүң тывалары адап чораан боор. Ынчаарга, "тодьу" дээрге ол, тус чер улузунуң диалектилиг ады-дыр!
Шаанда Тожуга мындыг сөөктүң улузу чурттап чораан: ак-тодут, кара-тодут, чооду, чогду, хөйүк, кыштаг, сойан, даърган, даргалар, урат, деъмчи, саарыг, шокар, шадык, кеъзек-куулар, кеъзек-маады, хаасут, хемдээ. Эң хөйү, кижи саны-биле чооду, ак-тодут, кара-тодут деп сөөктерниң улузу турган[2].
П. Е. Островскихтиң демдеглели
эдерОрус хаанның Географтыг Ниитилели, 1897 чылда Тожуже П. Е. Островских деп кижини чортупкан. Аян-чорук соонда, чуртунче дедир эглип келгеш, ол кижи көрген, дыңнаан чүвезин саазынга бижип алган.
«Тожулар боттарын “Tuha” дээр, хөйнүң санында болза: “Tuha-lar”».
«Тожу 4 сумулуг, 14 арбанныг кожуун-дур. Эжен-хаанга 150 кижи албан төлеп турар. Кожуунда чурттап чоруур, (эр биле хережээн болгаш бичии уруглар) шупту улусту санап көрүп көөр болза, 2400 кижи чедер бе, четпес бе. Эң хөй чурттакчылыг суму болза, Кол сумузу-дур. Ында кижи саны, мырыңай 1000 чеде бээр. Хөйүк сумузунда 200 чедир кижи чурттап чоруур деп, үгер-даа чугаалап турбажыкпе. Ынчалза-даа орус садыгжылар Хөйүк сумузунда 10 кижи чурттап чоруур деп чугааладылар. Эрткен чылдарда аш-чуттан, быжар-думаа аарыындан[3] Хөйүк сумузунга эңдере кижи өлген-дир, хамык улустан чүгле 10 кижи, аарыгга алыспайн, амы-тынын камгалап алган-дыр иргин».
«Чайгы үеде үгер-даа тос чадыр иштинде чурттап турар, ооң чадыры дыка улуг. Кыжын ол кидис өг тип алыр. Бо черниң чамдык байлары, ламалары база ындыг».
| Арбан ады | Суму ады |
|---|---|
| Кол, Соян, Чогду[4], Кара-Тодут, Хаазыт, Хемдээ | Кол сумузу |
| Дарган, Кыштаг, Соян | Ак-Чооду сумузу |
| 1 дугаар арбан, 2 дугаар арбан, 3 дугаар арбан | Кара-Чооду сумузу |
| 1 дугаар арбан, 2 дугаар арбан | Хөйүк сумузу[5] |
Үстүнде таблицаны топтап көөр болза сумулар аттары колдууга сөөктер адындан укталган бооп турар.
Тайылбыр кезек
эдер- ↑ Арын 282, "Даалар". // Моңгуш Кенин-Лопсаң. Тыва чаңчыл. Ийиги кезээ: Тыва чоннуң ыдыктыг чаңчылдары. — Кызыл: ТР-ның Өөредилге яамызында башкылар ниитилелиниң салбыры: Номнуң үндүрген чери "Новости Тувы", 1999. — 352 арынныг.
- ↑ Сөөктер аттарын үш номдан шүүштүрүп, деңнеп тургаш ушта бижээн бижээн: 1-зи Кенин-Лопсаңның "Буян-Бадыргы" деп номундан (арын 6); 2-ги "История Тувы ч. I" деп номдан (арын 227); 3-зүн З. Б. Чадамбаның "Тоджинский диалект тувинского языка" деп номдан (15-16 арыннар). Мында шупту сөөктер аттарын адаарының аайы-биле бижээн. Чогум, литературлуг дыл нормазы-биле 'сойан' эвес 'соян' кылдыр бижиир. Литературлуг дыл нормазы-биле 'даърган', 'деъмчи' биле 'кеъзек' деп сөстерге кыска өк-биле адаар ажык үннү биживес бооп турар.
- ↑ Оспа арыы.
- ↑ П. Е. Островских ол суму адын «шагда (чагда)» кылдыр бижээн.
- ↑ П. Е. Островских ол суму адын «хуюкъ» кылдыр бижээн.
Үндезини
эдер- Тожу дугайында Тыва Республика чазааның сайтызында Archived 2016-03-05 at the Wayback Machine.
- Тыва чуртунда хоорай болгаш сумулар чизези. Archived 2016-06-24 at the Wayback Machine
Төөгү кезээнге хамаарыштыр ажыглаан номнар чизези
- История Тувы: В 2 т. — Т. I. — 2-е изд., переаб. и доп. / Под общ. ред. С. И. Вайнштейна, М. Ч. Маннай-оола. — Новосибирск: Наука, 2001. — 367 с. ISBN 5-02-030625-8
- З. Б. Чадамба. Тоджинский диалект тувинского языка.//ТНИИЯЛИ. Тувинское книжное издательство-1974 год, 136 стр.
- Моңгуш Кенин-Лопсаң. "Буян-Бадыргы". Ийи томнуг роман-эссе. — Кызыл.: "Новости Тувы", 2000 чыл, 544 арыныг, фоточуруктарлыг".
- Т. А. Бурдукова. История прежних нойонов тувинского народа (подготовка к печати и предисловие А. Г. Сазыкина). // Mongolica. К 750-летию "Сокровенного сказания". Москва: Наука. Издательская фирма "Восточная литература", 1993. — 343 с. ISBN 5-02-017395-9
- [https://web.archive.org/web/20201128043241/https://lib.rgo.ru/reader/flipping/Resource-612/RuPRLIB12047079/index.html Archived 2020-11-28 at the Wayback Machine П. Е. Островскихѣ. Краткій отчетѣ о поѣздкѣ вѣ Тоджинскій хошунѣ Урянхайской земли. // Извѣстія Импараторскаго Русскаго Географическаго общества. Томѣ XXXIV. 1898. С-Петербургѣ. Типографія В. Безобразова и Комп. 1898. (Вас. Остр. 8 д., № 45).]