Тес-Хем кожууну
Тес-Хем кожууну.
Шөлү – 6680 км2. Чурттакчы чонунуң саны – 8341 кижи (2017). Национал тургузуу – тывалар. Шажынчы тургузуу – буддистер. Автомобильдиң кодунуң дугаары – 17. Куржаг шагы – MSK+4 (UTC+7).
1920 чылдарда Тыва Арат Республиканың бир тускай кожууну кылдыр ол тургустунган.
Тес-Хем кожууну Эрзин, Өвүр, Таңды кожууннары-биле кожа чыдар.
Төп сууру — Самагалдай (Тываның эрги найысылалы).Тес-Хемниң төвүнден Кызыл хоорайга чедир 162 км. Тываның өске суурлар тыптырының бир чүс чыл мурнунда Самагалдай суур үндезилеттинген. Ол барык-ла 148 чыл дургузунда Тываның Найысылалы болгаш ажыл-агый, культура, эртем, шажын төвү болуп келген.
Самагалдай суурнуң тургустунганындан бээр 240 чыл ою 2013 чылда эрткен. Ынчан Самагалдайга республиканың булуң бүрүзүнден, өске черлерден-даа хөй чон чыылган. Самагалдай хүрээзинге мөргүл эрттирер болгаш байырлаар. Кончуг мөгелер, чүгүрүк аъттар болгаш чечен кижилер аңаа илерээн.
Арбан-суму чизези
эдер- Самагалдай сумузу, төп сууру Самагалдай;
- Кызыл-Чыраа сумузу, төп сууру Ак-Эрик;
- Берт-Даг сумузу, төп сууру Берт-Даг;
- О-Шынаа сумузу, төп сууру О-Шынаа;
- Ү-Шынаа сумузу[1], төп сууру Хөл-Ожуу;
- Чыргаланды сумузу, төп сууру Белдир-Арыг;
- Шуурмак сумузу, төп сууру Шуурмак.
Куран арбаны Шуурмак сумузунга хамааржып турар.
Тайылбыр кезек
эдер- ↑ «О-Шынаа» биле «Ү-Шынаа» деп чер аттарын хурааңгайлап бижээн. Ол ийи сөстүң ёзулуг тыва ады «Орукку-Шынаа» биле «Үстүү-Шынаа» болур. Чүге ол ийи сөс үзүктели бергенил? Маңаа онза тайылбыр херек. Совет үеде, коммунист орустар, албан бижиктеринге узун сөстерни кызыра шаап алгаш бижиир чаңныг турган. Тыва даргалар, орустарны база кончуг өттүнүер турган. Чижелээрге: ТК — Төп Комитет, күрбанк — күрүне банкызы, Охемчик — Ондар Хемчик (мында Охемчик деп сөс кижи ады хевирлиг).
Үндезини
эдер- Тес-Хем дугайында Тыва Республика чазааның сайтызында. Archived 2016-03-07 at the Wayback Machine
- Тыва чуртунда хоорай болгаш сумулар чизези. Archived 2016-06-24 at the Wayback Machine