Википедия

Кенин-Лопсаң, Моңгуш Бора-Хөө оглу

(Кенин-Лопсаң, Моңгуш Борах-оглу арындан шилчээн)

Моңгуш Бора-Хөө оглу Кенин-Лопсаң (орус. Монгуш Бора-Хооевич Кенин-Лопсаң, англ. Moңgush Bora-Hөө oglu Kenin-Lopsaң апрель 10, 1925 чылда төр.) — тыва эртемден, шүлүкчү, этнограф, хамнаашкын талазы-биле элээн каш монографияларның автору, төөгү эртемнериниң доктору, Тываның Дээди хамы, Тываның Улустуң чогаалчызы. Тыва Республиканың Баштыңының — Чазааның даргазының С.А. Сарыг-оол аттыг чогаал шаңналының лауреады[4]. «Улустарның найыралы», II-ги чаданың «Ада-чуртунга ачы-хавыязы дээш», I-ги чаданың «Буян-Бадыргы» орденнерниң эдилекчизи[5][6]. «Делегейниң дириг эртинези» деп бүгү делегейде хүндүлүг аттың эдилекчизи.

Моңгуш Бора-Хөө оглу Кенин-Лопсаң

Портрет
Төрүттүнген хүнү 1925 апрельдиң 10(1925-04-10)[1]
Мөчээн хүнү 2022 февральдың 10(2022-02-10)[2] (96 хар)
Чурт

Намдары

эдер

М.Б. Кенин-Лопсаң 1925 чылдың апрель 10-да Чөөн-Хемчик кожууннуң Хөндергей сумузунда Чаш-Тал деп черге төрүттүнген[4]. Адазы, Моңгуш Бора-Хөө Келдегей оглу аңчы, тоолчу болгаш чер чарыкчызы чораан. Авазы, Моңгуш Сендинмаа Шиижек уруу тоолчу болгаш ус-шевер чораан. Ооң ада-иези ниитизи-биле 15 ажы-төлдү өстүрген: тос кыс болгаш алды оол[7].

М. Кенин-Лопсаңның баштайгы башкызы Хевек Доңгак Мыдык оглу турган. Ол камбы-лама Моңгуш Лопсаң-Чиңмиттиң үндезилээни тыва бижиктиң баштайгы алфавидин өөредип турган. Моңгуш Борахович 1947 чылда Кызылдың В.И. Ильич аттыг №2 ортумак школазын баштайгы доозукчулар-биле 10-гу классты дооскан. Школаны дооскаш, Ленинград (амгы Санкт-Петербург) университединиң Чөөн чүк факультединиң Түрк дылдар филологиязының Тыва дыл салбырынче өөренип кирип алган. Университетти 1955 чылда чедиишкинниг дооскаш, Кызылдың башкы училищезинге тыва дыл, чогаал болгаш педагогика башкызы болуп ажылдаан. Тываның ном үндүрер черинге редакторлап база ажылдаан. 1966 чылдың марттан тура М. Кенин-Лопсан Тываның музейинге ажылдап эгелээн, баштай Тыва Арат Республиканың төөгүзүнүң салбырын эргелекчилээн, амгы үеде Национал музейниң улуг эртем ажылдакчызы болуп ажылдап турар[7].

М. Кенин-Лопсаңның культура, хөй-ниити болгаш эртем ажыл-чорудулгазы хөй талалыг. Ол биче чажындан шүлүктер болгаш чечен-чугаалар бижип эгелээн. Ооң баштайгы чогаалы он харлыг турда чырыкче үнген. орус болгаш тыва дылдарны тергиин эки билир Моңгуш Кенин-Лопсан — хөй санныг романнарның, шүлүктер, рассказтар болгаш балладалар чыындыларының автору. Орус болгаш даштыкы шүлүкчүлерниң, ооң иштинде А.С. Пушкинниң шүлүктерин тыва дылче очулдурган. М. Кенин-Лопсаңның салым-чаяаны Тываның улусчу чогаадылгазының дазылынче ханылап кирип турар. Тыва хамнаашкынга тураскааткан дыка хөй монографиялары ооң эртем ажылының түңнели болуп, эртемденниң адын делегейге алдаржыткан. Бо темага лекция номчуп, делгелгезин көргүзүп, Австрияга, Швейцарияга, Бельгияга, Германияга, Италияга, АКШ-ка чораан. Хамнаашкын шинчилелиниң американ фондузу 1994 чылда аңаа «Хамнаашкынның дириг эртинези» деп атты тывыскан, ындыг ат делегейде чүгле үш кижиде бар[8].

М. Кенин-Лопсаңның эгелекчи саналын ёзугаар 1992 чылда Россияда хамнарның бир дугаар организациязы «Дүңгүр» деп ат-биле Тывага тургустунган. 1993 чылда делегейниң тыва-америк баштайгы шуулганы Кызылга болуп эрткен, аңаа делегейниң аңгы-аңгы чурттарының эртемденнери болгаш ажылдап турар хамнары киришкен. Ол-ла чылын Алдан-Маадыр аттыг Национал музейниң чанынга хамнаашкынны өөренириниң талазы-биле эртем төвүн тургускан. 1995 чылдың декабрьда Монгуш Кенин-Лопсан Нью-ЙорктуңНью-Йорктуң Эртемнер академиязының кежигүнүнге соңгуткан, 1997 чылдың апрельде хамнаашкын айтырыгларының талазы-биле докторнуң диссертациязын камгалап алган, ооң материалдарын эртемден 45 ажыг чылдарның дургузунда чыып келген[8].

Номнары

эдер
  • 2 томнуг чогаалдар чыындызы (Кызыл, 1975),
  • Чогаалдар чыындызы (Кызыл, 1993);
  • «Улуг орук» (Кызыл, 1956),
  • «Октябрьның оглу-дур мен» (Кызыл, 1959),
  • «Бичии башкы» (Кызыл, 1963),
  • «Чалгыным» (Кызыл, 1967),
  • «Танаа-Херел» (Кызыл, 1986),
  • «Голоса» (Кызыл, 1984),
  • «Следы» (Москва, «Современник», 1989),
  • «Төлге» (Кызыл, 2003);
  • «Улуг-Хемниң шапкыны» (Кызыл, 1965),
  • «Херээженниң чоргааралы» (Кызыл, 1971),
  • «Дээрниң көрүнчүү» (Кызыл, 1974),
  • «Тениң самы» (Кызыл, 1976),
  • «Хайыралыг Калчан-Шилги» (Кызыл, 1978),
  • «Чылгычының өө» (Кызыл, 1980),
  • «Кырган-авай өпей ыры» (Кызыл, 1984),
  • «Калдарак» (Москва, «Дет. лит.», 1985),
  • «Настигающий птицу» (Москва, Дет. лит., 1985),
  • «Азаның бичези кончуг» (Кызыл, 1989),
  • «Тувинка» (Москва, «Советский Писатель», 1990),
  • «Алдын чүрек» (Кызыл, 1992),
  • «Тыва чоннуң бурунгу ужурлары» (Кызыл, «Новости Тувы, 1995»),
  • «Тыва чаңчыл» (Москва, «Тройка». 1999),
  • «Читкен уруг» (Кызыл, 2000).
  • «Буян-Бадыргы» (Кызыл, 2000)

Дөс

эдер
  1. ↑ https://www.biografija.ru/biography/kenin-lopsan-mongush-borakhovich.htm
  2. ↑ https://rtyva.ru/press_center/news/other/46931/
  3. ↑ Bibliothèque nationale de France идентификатор BNF (фр.): платформа открытых данных — 2011.
  4. ↑ 4,0 4,1 Тыва шүлүкчүлер - Ird63.ru
  5. ↑ Монгуш КЕНИН-ЛОПСАН: «Шаман живет в каждом из нас» – profile.ru
  6. ↑ Монгуш Кенин-Лопсан получил орден «Буян-Бадыргы» I степени – tuva.asia
  7. ↑ 7,0 7,1 Кенин-Лопсан (чедимчок шөлүг)
  8. ↑ 8,0 8,1 Хоочунга чаагай күзээшкиннер
Дөзү – «https://tyv.wikipedia.org/w/index.php?title=Кенин-Лопсаң,_Моңгуш_Бора-Хөө_оглу&oldid=45738»