Моңгуш Буян-Бадыргы

Моңгуш Буян-Бадыргы азы Хүн Ноян Моңгуш Буян-Бадыргы Үгер-Даа (апрель 25, 1892 чыл – март 22, 1932 чыл) — Даа кожуунунуң нояны, Моңгуш Хайдып ноянның салгалы, хөй-ниитиниң болгаш күрүнениң ажылдакчызы, Тыва күрүнениң үндезилекчизи.

Моңгуш Буян-Бадыргы
Төрүттүнген хүнү	1892 апрельдиң 25(1892-04-25)
Мөчээн хүнү	1932 марттың 22(1932-03-22) (39 хар)
Чурт	Цин империязы  Tьʙа Arat Respuʙlik

Буян-Бадыргының тураскаалы. 2014. Кызыл

Буян-Бадыргының тураскаалы. 2014 чыл. Кызыл. Ырактан

Буян-Бадыргының төрүттүнгени

Моңгуш Буян-Бадыргы 1892 чылдың апрель 25-те Барыын-Хемчик кожуунунуң Аяңгаты сумузунга Моңгуш Номчула деп чылгычы араттың өг-бүлезинге төрүттүнген. Ооң ада-иези Буян-Бадыргыны Даа кожуунда Хайдып деп ноянга азырандыга берипкенннер.

1892 - Улу чылдың апрель 25-те часкаар Буруул ноянга бир дүне онзагайлыг дүш кирген.

"Таңма өргээзиниң 4 талазындан 4 хүн үнүп келди. Чөөн, Барыын, Соңгу, Мурнуу чүктерниң 4 хүнү бедип келирге, көк дээрден мөңгүн багана саарлып баткаш, өөмнүң дүндүүнден дүжүп чаларады. Бичии болгаш ол мөңгүн багана алдын багана бооп хуула берди. Алдын багананың шыпшык бажынга меңги баштыг сыннардан ак аганак ужуп келгеш, хонуп алды. Бо дүне эр хиндиктиг үрен төрүттүнер болза, азырап аар мен, кедизинде мээң таңмам тудар оглум болур" - деп агайынга чугаалаан.

Эртениде Хайдып чагырыкчылар-биле орукче үнүпкен. Барыын-Хемчик кожуунуң Аяңгаты чоогунга, орук арыында Буруул ноян өгнүң кырында ыш үнүп турар аал эскерип калган. Ол бораң өгде түреңги амыдыралдыг чылгычы Номчуланың кадайы божаан, олчазы оол болган. Буруул ноян оолду ап, адын ламаларга Буян-Бадыргы деп, азы "Буян-Бодарадыр" дээн уткалыг ат-биле адаан дижир.

Буян-Бадыргының төрүттүнген чурту Улуг-Аяңгатының унунче кирген Оваалыг-Хемчигештиң чанында, Хам-Дыт чоогунда чазаг-күзег чурт.

Чаш назыны

Буруул ноян ийи оолдуг чораан, кайызы-даа азыранды. Улуун Севээн дээр оозун хүрээге киирип каан, сөөлүнде кешпи апарган.

Буян-Бадыргыны чаш турда Буян-Баа деп чассыдып адаар турган.

Кедизинде барып таңма тудар оглун Буян-Бадыргыны Буруул ноян шыырак башкылар холунга киирген. Моол бижикке Буян-Бадыргын эң-не баштай Шокар-Мээрең деп кижи өөреткен. Буян-Бадыргы сес харлап чорааш, моолдап номчуур, бижиир, чугаалаар апраган. Он харлап чорааш, "Үлегер Далай" деп судурну шээжи биле билир апарган.

Оон Моолдан төвүт дылды шыырак билир Үржүп Тогоону чаладып эккелген. Ол лама Буян-Бадыргыга төвүт дылда бижигилээн бойдус эртемин, философия эртемин номчуп билир кылдыр өөреткен бооп турар. Буян-Бадыргы "Доржу-чотпа" судурун долузу-биле шээжилеп алган турган. Ол кижи судурну моол, төвүт чугаа-биле бирден-бирээ чазыг чокка, допчузу-биле эдерти чугаалаптар турган.

Кедизинде баргаш, орнунга олурар оглу даштыкы чурттардан келген кижилер-биле төре херээн чугаалажы бээрин Буруул ноян баш удур билип турган, ынчангаш орус дыл башкызын база чалап эккелген. Ол кижиниң адын Рехлов дээр.

Адазы

Тываже орус чуртундан бодунуң туразы-биле кежүп эгелээн тараачыннар болгаш садыгжылар Буурул ноянны кончуг дүвүредир турган.

1905-1907 чылдарда Хайдып хамык бызаңчы, чазаныкчы болгаш тудугжу улусту чыггаш Үстүү-Хүрээ тутурган. Ол хүрээни хувискаалчы улус 1930 чылдарда үрегдээш өртедипкен. Ол хүрээге 1500 хире кижи Бурган башкының өөредиин шиңгээдип турган.

Үстүү-Хүрээ орду азы суур ышкаш чуртакчылыг чер турган. Улуг Хүрээниң бодундан аңгыда аңаа 6 дуган биле 60 өг турган.

Орустар кара туразында Тываже көжүп туруп бээрге, Хайдып бууктуг орустар тывадага турзун, буук чок орустар тывадан үндүр көшсүн деп негеп турган. Оон ыңай Хайдып Уска хараал тургузуп каан. Орустарга хамаарыштыр Хайдыптың негелдези шыңгыы боорга Уска турган орус чанчын Хемчиктиң дүжүметтерин Усче чалаан. Аңаа ол тывалар биле орустарның аразында тыптып келген айтырыгларны сайгарып көөрүн дилээн. Усче чорааш келген соонда Хайдып чоорту аарый берген. Чалатырган эмчи лама ону: "Узун хуусаалыг хоран ижипкен кижи-дир" дээн. Буян-Бадыргының азыраан адазы Хайдып ноян 1907 чылда таалал болган.

Даа кожуунунуң баштыңы апарганы

Хайдып дириг тургаш Улаастайга бижик шыгжадып каан турган. Хемчиктиң Даа кожуунунуң дүжүметтери Улаастайның чанчынынга чеде бергеш, "кым ноян болур ирги?" деп айтырарга.

Чанчын мынча диген:

- Силериниң нояныңар дириг тургаш-ла, орнунга олурар кижини шагда-ла мында киирип каан-дыр. Силерниң араңарда Бадыргы деп кижи бар бе?

Шак ынчалдыр, адазы кызыл дустай бээрге 17 харлыг Буян-Бадыргы Хемчиктиң Даа кожуунунуң нояны апарган.

Хүн Ноян Моңгуш Буян-Бадыргы Үгер-Даа (1892-1932)

Моңгуш Хайдып оглу Буян-Бадыргы дээрге Тываның төөгүзүнде күрүне ажылынга болгаш политиктиг ажыл-чорудулгага хамаарыштыр ханы балалбас исти арттырган кижилерниң бирээзи-дир база бот-догуннаан Таңды-Тыва Улус Республиканың бир дугаар Баштыңы – Чазааның даргазы-дыр. Даа кожуунну 1765 чылда үндезилээн соонда ону тыва нояннар ызыгуур салгап баштап чораан. Сес дугаар баштыңы Дугар Үгер-Даа эрге-чагырганы бодунуң чээни Хайдыпка дамчыткан. Даа кожуунну 1909 чылдан 1921 чылга чедир Тос дугаар Үгер-Даа Хайдыптың оглу Буян-Бадыргы Угер-Даа баштаан. Тываның бот-догуннаан тускайлаң, хамаарышпас күрүнезин тургузарынга Он дугаар Үгер-Даа Буян-Бадыргы Ноянның киирген ачы-хавыяазы аажок улуг. Бүгү Тываның чаңгыс аай күрүнезин тургузары-биле чыылган төөгүлүг шуулганын уштап-баштап эрттирер даргазынга, а ол ышкаш чаа тургустунган Тыва Чазактың Төп Чөвүлелиниң кежигүнүнге база ол соңгуткан. Хүн Ноян Буян-Бадыргы 1921-1922 чылдарда Чазак Баштыңының албан-дужаалынга, 1923 чылда Таңды-Тыва Улус Республиканың Чазак даргазы болуп ажылдап чораан. 1927 чылга чедир, Намның даалгазын ёзугаар, чаа Тыва күрүнениң Үндезин болгаш өске-даа хоойлуларын ажылдап кылыр үүлеге онаашкан. 1927 чылда ол Тываның Саң-Хөө сайыдынга томуйлаткан. 1929 чылда күрүнеге удур контрреволюстуг ажыл-чорудулгага киришкен деп каразыттыргаш, меге, нүгүл хоп-чиптиң уржуундан хоругдаттырган болгаш 1932 чылда бооладып шииттирген.

Ноянның төре херээнге киирген үүлези

1913 чылда орустар хаанынче (Николай II) чагаа чоргускан. Ол чагаазынга Даа кожуунун орус күрүне бодунуң хайгааралынга алзын деп дилээн.

1917 чылда Сагаан хаанның эргези дүжерге Буян-Бадыргы Кыдаттар-биле харылзаа тудуп алган.

1921 чылдың 6 айда Чадаанага, Буян-Бадыргы биле И. Г. Сафьянов чугаалашкан. Аңаа И. Г. Сафьянов кымдан-даа хамаарышпас, бот-догунаан күрүне дугайында бодунуң бодалын илереткен. Тыва дүжүметтер ооң сөзүнге кончуг чөпсүнген.

1921 ч. 8 айның 13-16 хүннеринде Суг-Бажы деп черге болган бүгү Тываның улуг Шуулганын удуртуп турган. Дүжүметтер ол чыышка чаа күрүнениң Үндезин хоойлузун чугаалашкаш Таңды Тыва Улус деп күрүнени чарлаан.

1921-1922 чылдарда Таңды Тыва Улустуң Төп Хораазын баштап чораан.

1923 ч. 9 айның 20-ден - 1924 ч. 9 айның 18-ке чедир Таңды Тыва Арат Республиканың Сайыттар Чөвүлелиниң даргазы турган.

1924 чылдың 6 айның 26 хүнүнде Кызыл хоорайга Орус, Моол биле Тыва күрүне төлээлериниң ужуражылгазы болган. ТАР-ның төлээзи М. Буян-Бадыргы. Моол биле СССР-ре төлээлери тускай медеглел кылган, ооң кол утказы болза тыва чоннуң күзел-соруун Улуг Шуулган шиитпирлээн дээнин база катап бадыткаанар.

1 айның 1926 - 2 айның 1927 чылдарда ТАРНамының 1 дугаар секретары турган.

1926 чылда - ТАР-ның Саң-Хөө сайыды кылдыр томуйлаткан.

Дүрүм-хоойлу чогаадыр ажылы дээрге - 1921, 1924, 1926 чылдарда хүлээтинип турган Үндезин хоойлу-дур. Өг-бүлеге хаммарышкан ТАР-ның хоойлузун Буян-Бадыргы боду бижээн. Тыва чон дээрге бичии чон дур, ынчангаш ава болур кыс, хережээн улуска хүндүткелдиг болур ужурлуг деп, Буян-Бадыргы чугаалап турган.

Буян-Бадыргы өг-бүлези биле Чөөн-Хемчиктиң Кадыр-Эл деп черге чуртап турган. Дыртыына биле Буян-Бадыргының боттарының ажы-төлү турбаан, уруг-дарыы чок боорга олар 1910-1920 чылдарда таныыр улузунуң 1 харлыг уруун азырап алган улус ол. Ол уругну Дембикей дээр чораан. Соонда 1930 чылдарда Дембикейниң Байыр дээр ашаан база шаажылаан.

1930 чылда 5 айда Куу-Даг кыштаанга Кызылдан ийи боолуг кижи келгеш Буян-Бадыргыны аппарганнар.

1932 чылда 3 айның 22-де ТАРНамның Төп Комитединиң хуралынга 4 кижини боолап шиидер кылдыр бадылаан. Ол дөрт кижиниң аразында М. Буян-Бадыргы болган. Шииттирген улусту шүүгү шаажының 41 дугаар чүүлүнге онааштырган.

1930-32 чылдарда кара-бажыңга олургаш Буян-Бадыргы бодалдарын саазынга илередип бижип турган. Бижиктериниң аразынга төвүт дыл кырынга бижээн ыр азы шүлүк хевирлиг бижиктер база турган. Ол бижиктерни Лүндүп хелиң дыка үр үе иштинде шыгжап чораан. Лүндүп хелиң төвүт "ырларны" тыва дылче очулдургаш 1967 чылда Моңгуш Кенин-Лопсаңга номчуп берип турган. Шала-була сактып алган шүлүктерин М. Кенин-Лопсаң "Буян-Бадыргы" деп номунга парлааш чонга бараалгаткан. Ол болза "тос кударал ыры"-дыр.

Моңгуш Буян-Бадыргы — Хемчиктиң сөөлгү нояны, бир дугаар Тыва күрүнени тургузуп чаарткан кижи, төвүт ламаларның өөреникчизи дир. Буян-Бадыргыны кайы черге боолааныл, кайы черде ооң сөөгү чыдарыл? Ону билбес бис! Буян-Бадыргыны 2007 чылда агарткан. 1990 чылдарда "даргалар" ону агартыр дээш "аажок чадажып" турган, чылдагааны болза — "Буян-Бадыргыны хоругдадып, боолап турган дугайында документилер арай чедишпес" турган.

Буян-Бадыргының политиктиг агартканы

Ук ажылды көвей чылдар ишти тыва чон манап турган, ук ажылдың түңнелинде 2007 чылдың 7 айның 27-де 127 дугаар Тыва Республиканың Чазак Даргазының Чарлыы кылдыр Шолбан Кара-оол аңаа хол үжүүн салып үндүрген, ооң соонда ук Чарлыкче немелделерни база киирип турган. Ол үеде Тыва Республиканың Улуг Хуралының төлээлекчилер Палатазының Даргазы турган, экономика эртеминиң кандидады Хонук-оол Доржу оглу Моңгуш ук Чарлыктың белеткелинге улуг киржилгелиг болган.

Тыва Республиканың девискээринге 1920-30 чылда политиктиг репрессияларга таварышкан Тыва Арат Республиканың күрүне ажылдакчыларын болгаш хамаатыларны политиктиг агартырының дугайында Тыва Республиканың Чазак Даргазының Чарлыы

Тыва Арат Республиканын күрүне бооп тургустунарынга болгаш быжыгарынга киирген улуг-хуузу база чон мурнунга ачы-хавыязы дээш база Тыва Республиканың Конституциязының 38 чүүлүнүң 1 кезээнге болгаш 111 чүүлүнүң 3 кезээнге дүүштүр ДОКТААДЫРЫМ БОЛЗА:

1. 1932 чылда судка хамаарышпас органнарның шиитпири-биле адып шииттирген Тыва Арат Республиканың дараазында күрүне ажылдакчыларын политиктиг реппрессиялардан когарааннар кылдыр санааш, өлгенинин соонда, оларны политиктиг агарткан деп санаар: Тану-Тыва Арат Республиканың Чазак Даргазы, Тыва күрүнениң үндезилекчизи, Урянхай крайның Россия империязынга бактаап киирериниң эгелекчилериниң бирээзи Моңгуш Буян-Бадыргыны; Тываның улусчу-революстуг партиязының ТК-зының секретары Моңгуш Шагдырны, Бойду.

2. 1929 чылда судка хамаарышпас органнарның шиитпири-биле бүгү-ле эргелерин болгаш хосталгаларын казыттырып репрессиялаткан дараазында хамаатыларны өлгениниң соонда политиктиг репрессиялардан когарааннар кылдыр санааш, оларны политиктиг агарткан деп санаар: Санчай-Доржу, Нармандагы, Шагдыр, Данзырын, Сагды, Баазаң, Чамыяң, Дала-Сүрүң, Самдан, Сонам, Килейти, Дуңгулак, Нимачал, Дембирел.

3. Тыва Республиканың Чазаанга үш ай хуусаа дургузунда Тыва Республиканың “Тыва Арат Республикага 1920-30 чылдарда репрессиялаткан күрүне ажылдакчыларының болгаш хамаатыларның политиктиг агартылгазының дугайында” хоойлу төлевилелин ажылдап кылгаш, ону Тыва Республиканың Улуг Хуралынга сайгарып көөрү-биле киирерин сүмелээр.

4. “Тыва Республиканың Кызыл хоорайы” хоорай округунуң болгаш “Тыва Республиканың Чөөн-Хемчик кожууннуң Чадаана хоорайы” хоорай чурттакчылыг черниң тус чер бот-башкарылгазынга Тыва Республиканың Чазаанга Моңгуш Буян-Бадыргының болгаш Тыва Арат Республиканың өске-даа удуртукчуларын база 1920-30 чылдарда Тыва Арат Республиканың девискээринге политиктиг репрессияларга таварышкан хамаатыларны тураскаалчыдып мөңгежидер саналды киирерин сүмелээр.

5. Бо Чарлыкты “Шын” болгаш “Тувинская правда” солуннарга парлаар.

6. Бо Чарлык ону парлаанындан эгелеп күштүг болуп кирер.

Тыва Республиканың Чазааның Даргазы Ш. Кара-оол

Кызыл хоорай. 2007 чылдың июль 27 № 127

Бирги немелдези:

ТЫВА РЕСПУБЛИКАНЫҢ ЧАЗААНЫҢ ДАРГАЗЫНЫҢ ЧАРЛЫЫ

Тыва Арат Республиканың күрүнениң, ат-сураглыг ажылдакчыларының болгаш 1920-1930 чылдарда Тыва Арат Республиканың девискээринге политиктиг репрессияларга таварышкан хамаатыларның политиктиг кедерелиниң дугайында №127 Чарлыынга немелдени киирериниң дугайынла Чоннуң мурнунга ачы-хавыязы болгаш Тыва Арат Республиканың күрүне тургузуунуң тургустунарынга болгаш быжыглаарынга салыышкыны дээш, Тыва Республиканың Конституциязының 38 чүүлүнүң 1-ги кезээнге болгаш 111 чүүлүнүң 3-кү кезээнге дүүштүр доктаадырым болза:

Тыва Республиканың Чазааның Даргазының 2007 чылдың июль 27-де “Тыва Арат Республиканың күрүнениң ат-сураглыг ажылдакчыларының болгаш 1920-1930 чылдарда Тыва Арат Республиканың девискээринге политиктиг репрессияларга таварышкан хамаатыларның политиктиг келдерелиниң дугайында” №127 Чарлыынга дараазында өскерилгени киирер:

1-ги пунктуга дараазында сөстерни немээр: “Дондук Кууларны –ТАР-ның Сайыттар чөвүлелиниң Даргазын.”.

2.Бо Чарлыкты “Шын” болгаш “Тувинская правда” солуннарынга парлаар.

3.Бо Чарлык аңаа ат салган хүнүнден эгелеп күштүг болур.

Тыва Республиканың Чазааның Даргазы Ш. Кара-оол

Кызыл хоорай. 2007 чылдың октябрь 26 №185

Ийиги немелдези:

1920-1930 чылдарда Тыва Арат Республиканың девискээринге политиктиг репрессияларга таварышкан Тыва Арат Республиканың күрүнениң, ажылдакчыларының болгаш хамаатыларының эки адын катап тургузарының болгаш оларның тураскаалын мөңгежидериниң дугайында Тыва Республиканың Чазааның Даргазының Чарлыы

Чоннуң мурнунга ачы-хавыязы болгаш Тыва Арат Республиканың күрүне тургузуунуң тургустунарынга болгаш быжыглаарынга салыышкыны дээш, Тыва Республиканың Конституциязының 111 чүүлүнүң 3-кү кезээнге дүүштүр доктаадырым болза:

1. Архив документилеринге дүүштүр 1932 чылда шүүгүге хамаарышпас органнарның адып шииткени Тыва Арат Республиканың дараазындагы күрүне ажылдакчыларының: Россия империязының составынга Урянхай крайның кирерин саналдап кииргеннерниң бирээзи, Тыва күрүнежилгениң үндезилекчизи, Таңды-Тыва Улусчу Республиканың Чазааның Даргазы – Буян-Бадыргы Моңгуштуң; ТАР-ның Сайыттар Чөвүлелиниң даргазы – Дондук Кууларның; Тываның улусчу-революстуг партиязының ТК-ның секретары – Шагдыр Моңгуштуң, Бойдунуң база ол ышкаш 1929 чылда шүүгүге хамаарышпас органнарга бүгү эргелерин болгаш хосталгаларын кызытканы-биле репрессиялаткан дараазында хамаатыларның: Санчай-Доржунуң, Нармандагының, Шагдырның, Данзырыңның, Сагдының, Баазаңның, Чамыяңның, Дала-Сүрүңнүң, Самданның, Сонамның, Килейтиниң, Сундуйнуң, Дуңгулактың, Нимачаптың, Дембирелдиң, Бойдунуң эки адын өлгениниң соонда эгидер болгаш оларның тураскаалын мөнгежидер.

2. “Тыва Республиканың Кызыл хоорайы” хоорай округу болгаш “Тыва Республиканың Чөөн-Хемчик кожуунунуң Чадаана хоорайы” хоорай черниң тус чер бот-башкарылга органнары Буян-Бадыргы Моңгушка болгаш Тыва Арат Республиканың өске-даа удуртукчуларынга, база ол ышкаш 1920-1930 чылдарда Тыва Арат Республиканың девискээринге политиктиг репрессияга таварышкан хамаатыларга тураскаалдарны тургузарының дугайында саналдарны Тыва Республиканың Чазаанга киирер.

3. Тыва Республиканың Чазааның Даргазының дараазында чарлыктарын:

Тыва Республиканың Чазааның Даргазының 2007 чылдың июль 27-де “Тыва Арат Республиканың күрүнениң ат-сураглыг ажылдакчыларының болгаш 1920-1930 чылдарда Тыва Арат Республиканың девискээринге политиктиг репрессияларга таварышкан хамаатыларның политиктиг келдерелиниң дугайында” №127 Чарлыын (2007 чылдың №88 “Тувинская правда” солунунда, 2007 чылдың №89 “Шын” солунунда);

Тыва Республиканың Чазааның Даргазының 2007 чылдың октябрь 26-да “Тыва Республиканың Чазааның Даргазының 2007 чылдың июль 27-де “Тыва Арат Республиканың күрүнениң ат-сураглыг ажылдакчыларының болгаш 1920-1930 чылдарда Тыва Арат Республиканың девискээринге политиктиг репрессияларга таварышкан хамаатыларның политиктиг кедерелиниң дугайында” №127 Чарлыынга өскерилгелер киирер дугайында” №185 Чарлыын (2007 чылдың №130 “Тувинская правда” солунунда) күш чок деп санаар.

4. Бо Чарлыкты “Шын” болгаш “Тувинская правда” солуннарынга парлаар.

5. Бо Чарлык аңаа салган хүнүнден эгелеп күштүг болур.

Тыва Республиканың Чазааның Даргазы Ш. Кара-оол

Кызыл хоорай. 2008 чылдың март 19 №24

Солун чүүл

Буян-Бадыргының "шүлүктери", азы тос кударал ыры

Кадайынга сөөлгү чагаазы:

"Одум-көзүм ээзи! Кортпаңар. Муңгараваңар. Менче дыка сагыш салбаңар. Удавас агарар боор мен. Мээң кылбаан чүвемни балдыр-бээжик мээң шавыларым меңээ чышпыр нүгүлдеп тур. Актыг мен. Ам мендиве идик-хеп болгаш аъш-чем чорутпаңар. Агарып үнгеш, аалымга чеде бээр мен ..."

Дөзү

1. Моңгуш Кенин-Лопсаң. "Буян-Бадыргы". Ийи томнуг роман-эссе. — Кызыл.: "Новости Тувы", 2000 чыл, 544 арыныг, фоточуруктарлыг".