Башки́рлер (боттарын башҡорттар деп адаар) — Башкортастан Республиканың үндезин түрк уктуг чону.

Делегейде башкирлерниң саны 1.6 сая хире кижи болуп турар. 2010 чылдың бүгү Россия чергелиг чурттакчы чоннуң санаашкының түңнели 1 584 554 кижи башкир мен деп бодун санап турар. Ооң 1 172 287 кижи Башкортостанда болуп турар[1].

Үндезин дылы - башкир дыл, оон аңгыда орус болгаш татар дылдар база ажыглаттынып турар. Үндезин чүдүлгези - исламның суннит адыры.

Үндезин хептиг башкирлер

Этнонимниң ук-дөзү эдер

башҡорт деп этнонимниң уткалган дөстери бар:

  • XVIII чүс чылдың эртемденнери В. Н. Татищев, П. И. Рычков болгаш И. Г. Георги башҡорт деп сөс кол бөрү деп утка илередип турар деп демдеглеп турар.[2]
  • 1847 чылда В. С. Юматов деп төөгүжү-краевед башҡорт деп сөс арылар ээзи деп уткалыг деп бижип турган[3].
  • 1867 чылда Санкт-Петербург хоорайга «Буруңгу Башкирияның төвү турган Уфа можунуң төөгү бижиктери» деп ажылда башҡорт деп сөс Уралдың ээзи деп уткалыг деп демдеглеп турар[4].
  • А. Е. Алекторов деп орус төөгүжү болгаш этнограф 1885 чылда башҡорт деп сөс аңгы чон деп очулгалыг бооп болур деп санал киирген[5].
  • Д. М. Данлоптуң ап турары-биле башҡорт деп сөс beshgur, bashgur деп сөстерден келген, а ооң утказы беш угр азы беш аймак деп очулгалыг деп чугаалап турар. Ооң тайылбыры-биле Sh деп үн амгы башкир дылда булгар дылдың L деп үн-биле дүгжүп турар деп демдеглеп турар. Ынчап кээрге башҡорт (bashgur) биле булгар (bulgar) дөмей сөстер деп чугаалап турар[6].
  • Р. Г. Кузеев деп башкир төөгүжү башҡорт деп сөс баш — кол болгаш ҡор(т) — аймак, чон деп кезектерге чарлып турар деп чугаалап турар[7].
  • Н. В. Бикбулатов деп эртемден башҡорт деп сөстү XI чүс чылда чурттап чораан Башгирд деп ат-алдарлыг шериг баштыңының ады-биле адаттынган деп саналдап турар[8].

Төөгүзү эдер

Эрте-буруңгу төөгүзү эдер

Совет эртемден болгаш антик төөгүнүң шинчилекчизи С. Я. Лурье башкирлерни V чүс чылдың бистиң эрага дээр Геродоттуң «Төөгү» деп ажылында аргиппей деп ат-биле кирген деп санап турар[9]. Герадот аргиппейлерни "бедик даглар эдээнде чурттап чоруур"[10] деп бижип турар. Дараазында Геродот " Олар тускай дылда чугааланып турар, кеттинери скифтер-биле дөмей, а чип турар чемнерин ыяш дүжүттеринден кылып турар" деп ол демдеглеп турар. Оон аңгыда «…олар кожаларының маргыжын шиитпирлежир, а кажан ойлаттырган азы дескен кижи камгалал дилээр болза кым-даа ону чемелээр азы бастыыр эрге чок боор» деп ол чоннуң аажы-чаңын бижип демдеглээн.

Алдарлыг чөөн чоннар шинчилекизи Заки Валиди Клавдий Птолемейниң (II чүс чыл бистиң эрага чедир) ажылында башкирлерни скиф чоннуң пасиртай деп аймаа деп демдеглеп турар[11].

Француз эртемден М. Бувье-Ажан гуннар баштыңы Аттила төрел чон башкирлер-биле демнежилге керээн чарып алган деп демдеглеп турар.

Улуг түрк төөгү специализи М. И. Артамонов VII чүс чылдың «Армян география» деп ажылда башкирлер бушк деп ат-биле кирип турар деп санап турар.

«Суй ному» (VII чүс чылдың ажылы) деп кыдат эртемденнерниң бижиктеринде башкирлер дугайында демдеглелдер тывылган болуп турар. Ол номнуң «Теле дугайында тоожу» деп кезээнде 45 аймакты теле деп адап турар, аразында алан болгаш башукили аймактар кирип турар[12].

Бир дугаар башкир чон дугайында бижикке демдеглеттинген ажыл араб аян-чорукчу Салламу ат-Тарджуманга хамааржыр. 840 чылда ол бир дугаар башкирлерниң чурттунче киргеш чурттап турар девискээрин бижип айыткан[13]. 903 чылда Ибн Русте башкирлер дугайында «ол чон Урал дагларының ийи талазында болгаш Волга, Кама, Тобол болгаш Яик хемнериниң эриинде амыдырап чурттап чоруур» деп бижээн.

Моол шериглерниң халдаашкыны эдер

1219—1220 чылдарда Чиңгис Хаанның шериглериниң башкирлер-биле бир дугаар тулчуушкуну болган[14]. 1220 чылдан 1234 чылга чедир моол шериглер башкирлер-биле доктаал чокка дайылдажып келген. Ол барымдаа башкирлер моолдарның Европаже шимчээшкинин саададып турганын чугаалап турар деп болур.

Л. Н. Гумилёв «Древняя Русь и Великая Степь» деп номунда мынча деп бижип турар «Моолдар-биле башкирлерниң аразында дайын 14 чыл уламчылап келген. Башкирлер чаңгыс удаа эвес удуп база турганнар, ынчалза-даа сөөлүнде тайбың керээн чарып алганнар...»[15]. Дараазында үелерде башкир аъттыг шериглер 1237—1238 чылдарда Батый Хаанның шериглери-биле катай Орус можуларже халдаашкынны кылганнар.1241—1242 чылдарда Барыын талаже өске күрүнелер эжээлээр дайынынга база киришкеннер[16].

Алдын Ордунуң күрүнезинче киргени эдер

XIII—XIV чүс чылдарда башкирлерниң чурттап чораан девискээри Алдын Орду күрүнениң иштинче кирип турган. 1391 чылда 6 айның 18-те Кондурче хеминиң эриинге «Чоннар тулчуушкуну» деп болуушкун болган. Ол тулчуушкун Алдын Ордунуң хааны Тохтамыш биле Самаркандтың баштыңы Тимур (Тамерлан) аразынга болган. Түңнелинде Тохтамыштың шерии тиилеттирген[17]. Алдын Орду күрүнениң буурап дүшкен соонда башкирлерниң амыдырап турган девискээри Казан, Сибирь хааннарның составынче болгаш Ногай Ордуже кирип турган.

Россия-биле каттышканы эдер

 
Ф.Рубонуң "Башкирлерниң Александр II-биле хартыгалыг аңнаашкыны" деп чуруу.

Москваның тургускан күрүнезинче кезектеп кирип эгелээн. Бир дугаар Москва күрүнезинче барыын болгаш соңгу-барыын башкирлер кирген (Казан күрүнениң башкирлери). 1554—1557 чылдарда Иван Грозныйның чагыргазынче Ногай Ордунуң девискээриңге чурттап турган төп, мурнуу болгаш мурнуу-чөөн башкирлер кирген.Урал дагның чөөн талазында башкирлер Сибирь күрүнези дүшкен соонда 1580—1590 чылдарда кирген. Иван Грозный Казань күрүнени тиилээш башкирлерге эки тура-биле дең эргелиг Орус күрүнеже кирерин дилээн. Иван Грозный хаан башкир чонга чүдүлгезинче халдаашкын кылбас, кезек чер айтырыгларынга чиигелделерни кылып бээрин аазаан. А башкирлер Иван Грозный хаанның күрүнезинге шериг албанын эртер болгаш чер үндүрүүн ясакты төлээр деп керээзин чарган.

Барык 200 чыл ажыг 1557 - 1798 чылдарда башкир шериглер орус шериглер-биле кады дайыннарга киржип турган. 1612 чылда башкир шериглер Минин болгаш Пожарскийниң поляк эжелекчилерге удур Москваны хостаар тура халыышкыныңга база киржип турганнар.

Башкирлерниң тура халыышкыннары эдер

Иван Грозныйның үезинде орус күрүне биле башкирлерниң аразында керээниң шупту негелделери сагыттынып турган. Грозный хаан каржы турган-даа болза башкир чон ону ак сагыштыг деп адап турган (башк. Аҡ батша). Дараазында хаанның башкарылгазында байдал багай талазынче өскерлип эгелээн. Кол тура халыышкынның чылдагаанын тургузуп турган байдалдар дээрге керээ аайы-биле көрдүнген башкирлерниң чурттап турар девискээрин үүлээри, кижилерниң эргелери, христиан хүрээлерни чөпшээрел чок тудары, чүдүлгени кызагдаары дээш аңгы-аңгы турган. Тура халыышкыннар чаңгыс эвес удаа болуп турган (1645 чылда, 1662—1664 , 1681—1684 болгаш 1704 чылдарда).

Эң сөөлгү улуг башкир тура халыышкын 1773—1775 чылдарда  Емельян Пугачёв-биле кады араттар дайыны болган. Ол тура халыышкынның бир баштыңы Салават Юлаев чоннуң маадыры кылдыр арткан[18].

1812 чылдың Ада-чурттуң дайынынга башкирлерниң киржилгези эдер

 
Башкир шериглер Европаже халдып орары

1812 чылдың дайынынга болгаш 1813—1814 даштыкы черлерже халдаашкынынга 28 беш чүстеп каан башкир шериглер киришкен. Ол дайынче башкирлер 4139 аът болгаш 500 000 рубль үндүрген. 9 башкир полктар Парижти ээжелээриңге база киришкен. Французтар оларны "соңгу амурлар" деп шолалаан[19].

XX чүс чыл болгаш амгы үе эдер

1917 чылдың хувискаалының соонда бүгү башкир курултайлар (хуралдар) Россияның бир республиказы кылдыр үндезин республиканы тургузарын шиитпирлээн.

Он айның 11-де 1990 чылда Россия Федерациязында Башкортостан Республика тургустунган.

Этногенез эдер

Этнология материалдары үндезини-биле археографияда, археологияда, антропологияда, деңнелге-төөгүлүг дыл эртемиинде финно-угор, түрк база иран теорияларга башкирлерниң ызыгууру тургустунган[20].

Башкирлерниң тургустунган төөгүзүнде чеди төөгү-этнография каъттар онзалап демдеглеп турар:[21]

  1. эрте-бурунгу башкир (бурзян, уран, усерган база өскелер),
  2. эрте финно-угор-самодий (сызгы, терсяк, уваныш, упей база өскелер),
  3. булгар-мадьяр (буляр, танып, юрматы база өскелер),
  4. огуз-кыпчак (айле база өскелер),
  5. кыпчак (канлы, кошсы, кыпсак, мин база өскелер),
  6. ногай (ногай-бурзян, ногай-юрматтар база өскелер),
  7. каът, этниктиг удур-дедир харылзаа Волга-Урал регионнуң чоннары-биле холбашкан база Ортаа Азияның (казахтар, мишарлар, татарлар база өскелер)

Этнографияның бөлүктери эдер

Майык:Основная статья Аңгылай көжер чорулгазында база этниктиг төөгүзүнде башкирлерде үндезин этнография бөлүктери бар апарган:[21][22]

Генетика эдер

 
Гаплогруппа R1b башкирлерде эң-не нептерээн база Барыын Европада

Башкирлерниң культуразы эдер

Оран-савазы болгаш амыдыралы эдер

 
Бажыының аксында олурар башкир деп 1910 чылда С. М. Прокудин-Горскийниң тыттырган чуруу.

XVII—XIX чүс чылдарда башкирлер көшкүн амыдыралдан чер ажылы болгаш сууржуң чуртталгаже кире бергеннер. Ооң чылдагааны төп Россия болгаш Поволжье черлеринден көжүп келген чон-биле хөй черлерни ээлээни болуп турар. Чөөн чүкте башкирлер аразында чартык көшкүн амыдырал болуп турган. Сөөлгү чайлагларже көжерин 1920 чылдарда хоруп каан. Ол үениң башкирлери бажыңнарын ыяш болгаш кызыл дойдан кылып турган.Чөөн башкирлер чайлагларга өгнү (башкирлеп тирмә дээр) амыдыраар оран-сава кылдыр ажыглап турган.

Аъш-чеми эдер

Чартык көшкүн амыдырал башкирлерниң культуразынче, ёзу-чаңчылдарынче болгаш аъш-чеминче хөй салдарны киирген. Суурга кыштагга чайын чайлагга амыдырал чемнерниң янзы-бүрү болуруңга идигни берип турган. Башкир чоннуң үндезин чеминиң бирээзин бешбармак дээр. Ол хайындырган эът биле халмадан кылыр, кырындан ногаа болгаш согунаны хөй немээр. Башкир чемнер хөйү-биле ак чемнерден тургустунган (курут, катык дээн оон-даа көвей).

Байырлалдары, ёзулалдары болгаш чаңчылдары эдер

Башкирлерниң туй деп куда байырлалындан аңгыда мусульман ураза-байрам, курбан-байрам, мавлид дээш оон-даа хөй. Часкы даштыкы ажыл төнчүзүн демдеглээр сабантуй база каргатуй деп байырлалдар бар.

Үндезин спорт эдер

Күреш, ча адары, копье болгаш аңнаар бижек октаары, аът чарыжы, канат тыртары башкирлерниң үндезин спордунче кирип турар. Башкортостанда аът-биле холбашкан спорт нептереңгей болуп турар, ылаңгыя байга, джигитовка, аът чарыжы. Кырында бижиттинген спорттар башкир чоннуң шаг шаандан ойнап турган үндезин оюннары болуп турар.

Башкир үндезин сам, ырылар болгаш хөгжүм эдер

Башкир үндезин культура элбек-бай. Эрги шагның аас-чогаалдан кубаир деп поэзия хевири билдингир турган. Башкирлер аразынга ыраажы-импровизаторлар көвей турган, оларны сэсэннер дээр турган. Олар чаңгыс ууда чогаал бижээш аялганы база чогаадыптар турган.

Чоннуң ырыларын йырҙар дээр. Аялгазының хевиринден узун-кюй  база кыска-кюй деп ылгаар. Башкир чонда хөөмей база бар.

Дылы эдер

Башки́р дыл (бот ады башҡорт теле дээр) — алтай дылдар бөлүүнүң түрк дылдар адырының кыпчак бөлгүмнүң волга-кыпчак дылдарның бөлүүнге хамааржыр. Башкир дылдың кол диалектилери : чөөн, соңгу-барыын болгаш мурнуу.

Башкортостан Республиказының күрүне дылы болуп турар[23]. Март 24-те 1920 чылда Башревкомнуң (Башкир республиканың хувискаал комитеди) айтыышкыны-биле орус дыл-биле дең эргелиг күрүне дылы кылдыр доктааттынган[24]. Амгы үеде Башкортостанның Конституциязында шак ындыг хевээр эргелиг[25].

Демография эдер

Саны база аңгылай көжери эдер

 
Доля башкир (среди тех, чья национальность указана) по федеральным субъектам России (чурттакчы чоннуң чизези 2010 чыл ёзугаар).

Башкирлерниң саны делегейде 2 хире млн кижи. Россияда 2010 чылдың чизе-бүрүткели-биле 1 584 554 башкир чурттап турар, оларның 1 172 287 кижи Башкортостанда. Башкирлер Башкортостан Республикада 29,5 % чон тургузуп турар[26][27][28].

Башкирлер Казахстанда чурттап турар — 17 263 кижи (2009)[29], Украинада — 4 253 (2001)[30], Туркменистанда — 3 820 (1995)[31], Узбекистанда — 3 707 (2000)[32], Кыргызстанда — 1 111 (2009)[33], Белоруссияда — 607 (2009)[34], Латвияда — 264 (2013)[35], Таджикистанда — 143 (2010)[36], Эстонияда — 112 (2011)[37], Литвада — 84 (2011)[38], Венгрияда, Германияда, Кыдатта, Турцияда, Японияда база өске чурттарда[39].

Башкирлерниң саны чурттакчы чоннуң чизези барымдаа-биле (кижи):
Совет Эвилели Россий империя, РСФСР, Россия Башкир АССР, Башкортостан Татар АССР, Татарстан Челябинск область Уфим губерния Оренбург губерния
1865[40][41] медээлер чок 619 732 206 895
1897 1 321 363 899 910 254 561
1912-1913[42][43] медээлер чок 846 413 медээлер чок
1917[41][42] медээлер чок медээлер чок 290 541
1920[44][45] 1 402 368 371 884 139 858 807 213 346
1926 713 693 712 366 625 845 1 752 15 081
1939 843 648 824 679 671 188 931 70 358
1959 989 040 953 801 737 711 2 063 88 480
1970 1 239 681 1 180 913 892 248 2 888 117 537
1979 1 371 452 1 290 994 935 880 9 256 133 682
1989 1 449 157 1 345 273 863 808 19 106 161 169
2002 1 673 389 1 221 302 14 911 166 372
2010 1 584 554 1 172 287 13 726 162 513

Башкирлерниң саны 100 муңдан ажыг кижи чизе-бүрүткел түңнел-биле регионнарны көргүскен.

Өг-бүле эдер

Этниктиг чаңгыс аймак база этниктиг хайнак өг-бүлелиг ийи кижилер башкирлерде БРЧЧЧ-2010 барымдаа-биле[27]
Өг-бүле ячейказының саны Национал хамаарылгазы
ашаа биле кадайы — башкирлер
Национал хамаарылгазы
ашаа — башкир
Национал хамаарылгазы
кадайы — башкир кыс
Этниктиг хайнак
ашак-кадайларның кезээ, %
Республика Башкортостан 207242 125175 38256 43811 39,6
Россия Федерациязының арткан регионнары 94158 30827 28938 34392 67,3
Россия Федерациязы 301400 156002 67194 78204 48,2

Улай көр. эдер

Майык:Дерево статей


Демдеглелдер эдер

  1. Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года
  2. Башкорт в краткой энциклопедии Башкортостана
  3. «Оренбургские губернские ведомости». «О названии башкирцев» (№ 24). С.297
  4. Историческая записка о местности прежней уфимской провинции, где был центр древней Башкирии, Санкт-Петербург, 1867, стр.1
  5. «Оренбургский листок» (№ 46)
  6. Danlop D.M. The History of Jewish khazars. New Gersey, P.34.
  7. Кузеев Р. Г. Происхождение башкирского народа. М., Наука, 1974, С.448.
  8. Юсупов Р. М. Башкиры на рубеже тысячелетий//Проблемы этногенеза и этнической истории башкирского народа. Уфа, 2006, С.95-101
  9. Лурье, С. Я. История Древней Греции / С. Я. Лурье. — Л., 1940. — Ч. 1. — 685 с.
  10. Геродот. «История». Книга Четвёртая. «Мельпомена»
  11. Заки Валиди Туган. Башкорттарзын тарихы, с. 4, 5
  12. Вэй Чжэн. Хроника государства Суй. Пекин, Бона, 1958, Гл. 84, С 18б, 3
  13. Янгузин Р.3. Этнография башкир (история изучения). — Уфа: Китап, 2002. — 192 с.
  14. Насыров И. «Башкирды» в Паннонии // Ислам. — М., 2004. — № 2 (9). С. 36-39.
  15. Л. Н. Гумилёв. «Древняя Русь и Великая Степь» (135. Схема хода событий)
  16. Зарипов А. Б. «Об истории башкирской государственности», 2007
  17. Мажитов Н. А., Султанова А. Н. История Башкортостана с древнейших времен до XVI в. Уфа, 1994.
  18. Салават Юлаев в Краткой энциклопедии Башкортостан
  19. Рахимов Р. Н. Башкиры в наполеоновских войнах: «северные амуры» в отечественной войне 1812 года.// История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. М. М. Кульшарипов. — С.-Пб.: Наука, 2011. — Т. IV. — С. 74—84. — 400 с. — ISBN 978-5-02-038276-3.
  20. Башкирская энциклопедия. В 7 т. / Гл. редактор М. А. Ильгамов. Т.1: А—Б. Уфа: Башкирская энциклопедия, 2005.
  21. 21,0 21,1 Племя Archived 2019-12-24 at the Wayback Machine
  22. Этнографические группы Archived 2019-12-24 at the Wayback Machine
  23. Закон Республики Башкортостан «О языках народов Республики Башкортостан», 1999
  24. История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН. — Уфа: Гилем, 2010. — Т. V. — С. 342. — 468 с. — ISBN 978-5-7501-1199-2.
  25. Конституция Республики Башкортостан. ч.4 статья 1
  26. Чазыглыг цитата: Неверный тег <ref>; для сносок пер.2010 не указан текст
  27. 27,0 27,1 Чазыглыг цитата: Неверный тег <ref>; для сносок этнорф2010 не указан текст
  28. Всероссийская перепись населения 2010 г. Национальный состав регионов России
  29. Чазыглыг цитата: Неверный тег <ref>; для сносок kz не указан текст
  30. Чазыглыг цитата: Неверный тег <ref>; для сносок un.org не указан текст
  31. Чазыглыг цитата: Неверный тег <ref>; для сносок tm не указан текст
  32. Чазыглыг цитата: Неверный тег <ref>; для сносок uz не указан текст
  33. Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. Численность постоянного населения по национальностям по переписи 2009 года
  34. Национальный статистический комитет Республики Беларусь. Национальный состав РБ согласно переписи 2009 года
  35. Latvijas iedzivotaju sadalijums pec nacionala sastava un valstiskas piederibasМайык:Ref-lv Archived 2018-08-02 at the Wayback Machine
  36. Перепись населения и жилищного фонда Республики Таджикистан 2010 года. Национальный состав, владение языками и гражданство населения Республики Таджикистан. Том III  (чедимчок шөлүг — төөгү). Хынааны 2013 Беш айның 6. Архивтээн 2013 Он айның 14. Archived 2013-10-14 at the Wayback Machine
  37. PCE04: ENUMERATED PERMANENT RESIDENTS BY ETHNIC NATIONALITY AND SEX, 31 DECEMBER 2011 (англ.)
  38. GYVENTOJAI PAGAL TAUTYBĘ, GIMTĄJĄ KALBĄ IR TIKYBĄ (Национальный, языковой и религиозный состав Литвы) Archived 2013-09-23 at the Wayback Machine
  39. Юсупов Р. М. Диаспоры башкир.// Статья в Башкирской энциклопедии. Archived 2019-12-24 at the Wayback Machine
  40. Сборник статистических, исторических и археологических сведений по бывшей Оренбургской и нынешней Уфимской губерниям, собранных и разработанных в течение 1866 и 67 гг.
  41. 41,0 41,1 Труды Комиссии по изучению племенного состава населения СССР и сопредельных стран. 11: Этнический состав населения Приуралья: с этнографической картой и дополнениями к ней / Ф. А. Фиельструп, 1926
  42. 42,0 42,1 Без учета городского населения
  43. Крестьянское хозяйство Уфимской губернии : Подвор. перепись 1912—1913 гг. / Стат. отд. Уфим. губ. управы Таблицы
  44. Без Бурзян-Тангауровского и Тамьян-Катайского кантонов Башкирской АССР
  45. Сборник статистических сведений по Союзу ССР 1918—1923 Archived 2014-07-16 at the Wayback Machine

Дөзү эдер