Түрк дылдар

Түрк дылдар - Азияда болгаш Чөөн Европада нептерээн көвей чоннарның дылдарының төрелдешкек улуг алдай бөлүү. Колыма хемден мурнуу-барыын талаже Ортаа-чер далайының чөөн эриинге чедир ук дылдар нептерээн. Ол дылдарга чугааланып турар кижилерниң ниити саны — 180 сая кижи ажыг ^[1]. Амгы шагда түрк дылдар деп шын эвес адавылалда чоруур. Ёзулуг болза ол дөргүл-төрел аймак чоннарны төр чоннары деп шын адаар.

Түрк дылдыг чоннар

Махмуд ал-Кашгариниң (X—XI чүс чылдар) демдеглээни-биле түрк дылдар болгаш чоннар

Азербайджан - 17 сая
Алдайлар - 75 муң
Балкарлар - 92 муң
Башкирлер - 1 сая 470 муң кижи
Гагаузтар - 220 муң
Долганнар - 8 муң кижи
Каджарлар - 37 муң
Казахтар - 9 сая 950 муң кижи
Карадаглар - 25 муң кижи
Караимнер -2 муң 600 кижи
Каракалпактар - 5.500 муң кижи
Карапапахтар - 100 муң (Турция, Иран)
Карачайлар - 160 муң
Кашкайлар - 720 муң кижи – Иранда
Крым татарлары - 500 муң (Крымда, Узбекистанда)
Кумыктар - 300 муң кижи(Дагестанда)
Кыргыстар - 2 сая 930 муң (Кыргыстан, Кыдатта, Афганистанда)
Ногайлар - 81 муң кижи - Ставрополь, Дагестанда
Саларлар - 80 муң (Циньхай, Ганьсу - Кыдатта)
Сарыг-Уйгурлар - 12 муң 500 кижи (Кыдаттың Ганьсуда)
Сахалар - 400 муң – Саха Республикада
Сыбырлар - 200 муң кижи
Татарлар - 6 сая 860 муң кижи - Татарстан, Башкорстан, Казахстан
Тофалар - 700 кижи Иркутск можузунда.
Тывалар - 230 муң кижи
Турктар (боттарын Түрк дээр) - 95 сая - Турцияда, Германияда
Туркменнер (боттарын Түркмен дээр) - 4 сая 800 кижи (Туркменистан, Иран, Афганистан, Ирак)
Узбектер - 18 сая 400 муң кижи
Уйгурлар - 7 сая 160 муң кижи
Хакастар - 83 муң кижи
Чуваштар - 1 сая 870 муң Чувашияда, Куйбышев, Ульяновск можуларында
Хотоннар - 4000 кижи Моолда
Шохсевен - 300 муң кижи-Иранда
Шорлар - 17 муң кижи Кемерово можузунда

Сибирде түрк дылдыг улус

Тыва Республиканың соңгу-чөөн чүгүнде тожулар чурттап турар. Якутияның соңгу-барыын чүгүнде долганнар чурттап турар. Долган национал округта Долган деп түрк дылдыг чоннуң саны - 16 муң. Тунгус-маньчжур уктуг, аңнаар, иви ажыл-агыйлыг чон.

Тываның соңгу-чөөн чүгүнде тофалар чурттап турар. Иркутск можунуң мурнуу-барыын талазында Нижнеудинск кожуунунда көдээ эвилел девискээринде 800 хире кижи.

Тываның соңгу талазында - хакастар. 65 муң хире кижи. Минусинск татарлары.

Тываның соңгу-барыын чүгүнүң Новокузнецк, Кемерово девискээринде шорлар бар. 16 муң кижи. Ооң мурнунда Шор автоном можу турган.

Даг Алдай Республикада алдайлар чурттап турар. 70 муң хире кижи. Чамдыызы Моолда болгаш Алдай крайның девискээринде.

Сибирь татарлары - Новосибирск, Омск, Томск, Барабинск девискээринде. Тодаргай саны билдинмес.

Мурнуу-Сибирьниң түрк дылдарынга алдай, тыва, хакас дылдар хамааржыр. Тывалар сөөлгү чизе-биле 230 муң кижи. Моолда - 20 муң, Кыдатта - 95 муң кижи бар.

Тыва, алдай, якут, хакас дылдар- калбак ниитилелчи хүлээлгелиг дылдар. Өскелери кызыы хүлээлгелиг, чүге дизе оларда тускай күрүне тургузуу чок, саны эвээш чоннар. Тофалар, шорлар өөредилге дылын дыка эвээш ажыглап турар. Школаларда чүгле эге класстарда өөредип турар.

Демдеглелдер

↑ Turkic Peoples (Түрк чоннар) (en). Joshua Project. Хынааны 2012 Бир айның 17. Архивтээн 2012 Февраль 4. Archived 2011-08-13 at the Wayback Machine

Дөзүглел

Ахатов Г. Х. Язык сибирских татар. Фонетические особенности. — Уфа, 1960.
Ахатов Г. Х. Диалект западносибирских татар. — Уфа, 1963.
Татаринцев Б. И. Этимологический словарь тувинского языка. тт. 1-3. Новосибирск, Наука, 2000—2005.
Тенишев Э. Р. Древнетюркские языки // Лингвистический энциклопедический словарь. — М.: СЭ, 1990. — С. 143—144.

[1] Turkic Peoples (Түрк чоннар) (en). Joshua Project. Хынааны 2012 Бир айның 17. Архивтээн 2012 Февраль 4. Archived 2011-08-13 at the Wayback Machine

[1]