{{Күрүне |Тыва ады = Казахстан Республиказы |Тургустунганы = 1465 чыл — Казах хааннал |Хамаарылганың падежи = Казахстанның |Үндезин ады = каз. {{{1}}}

Казахстан (каз. Qazaqstan, албан ёзузу-биле Казахстан Республиказы (каз. Қазақстан Республикасы) — Төп Евразияда күрүне. Найысылал хоорайы – Астана (каз. Астана). Казахстанның Президентизи – Касым-Жомарт Кемел оглу Токаев (каз. Қасым-Жомарт Кемелұлы Токаев). Девискээрниң улуг кезээ Азияда, а биче кезээ – Европада. Чурттакчы чону – 18 117 641 кижи.

Казахстан Республиказы каз. Қазақстан Республикасы
Тургустунганы 1465 чыл – Казах хаанныг күрүне
Аңгыланганы 1991 чылдың декабрь 16 (ССРЭ-ден)
Дылдары казах дыл – күрүне дылы, орус дыл – албан дылы
Найысылал хоорайы Астана
Улуг хоорайлары Алматы, Астана, Шымкент, Караганда
Чагырга хевири президент республика, президент-парламент республика
Президентизи Касым-Жомарт Токаев
Эреңгей сайыды Аскар Мамин
Парламентизи Мажилис (Хурал)
Девискээри делегейде 9 дугаар
  • Шуптузу: 2 724 902 км2
  • Суг кырының %: 2,8%
Шажыны ислам
Чурттакчы чону
  • Үнелел (2017): 18 117 641 кижи
  • Сырыйы: 6,64 кижи/км2
Акша демдээ теңге (KZT, уруңу 398)
Телефон уруңу +7

Девискээрниң шөлү – 2 724 902 км2, Аргентинадан арай-ла бичии болуп турар. Делегейде девискээрлер аразында 9-ку черни ээлеп турар, Хамаарышпас Күрүнелер Каттыжылгазының (орус. Содрýжество Незави́симых Госудáрств) чурттарының аразында 2-ги черни (Россияның соонда) ээлеп турар. Чурттакчы чонунуң саны-биле 64 дугаар черде чоруп турар.

Чурттуң найысылал хоорайы – Астана. 1,8 сая чурттакчы чоннуг улуг хоорайы – Алматы. Күрүне дылы – казах дыл. А албан дылы – орус дыл (күрүне дылы-биле дең).

Эрге-чагырга биле девискээр хамаарылгазы 14 можулардан болгаш республиканың 2 чугула хоорайлары-биле (Астана, Алматы) чардынган. Оон аңгыда Байконур деп тускай эрге-байдалдыг хоорай бар. Ол хоорайны Россия 2050 чылга чедир хөлезилеп алган. Россия-биле хөлезилеп алган черлерниң ниити шөлү – 111 913 км2 (чурттуң 4,1% девискээри). Экономик-географтыг талазы-биле Казахстан Төп, Барыын, Чөөн, Айтмаматов Дамирбек кот

Географиязы эдер

 
Казахстан. Политиктиг картада

Каспий далай, Адаккы Поволжье, Урал, Сибирь, Кыдат, Ортаа Азияның аразында турар. Соңгу биле барыын чүкте – Россия-биле (кызыгаарның узуну – 7548,1 км), чөөн чүкте – Кыдат-биле (1782,8 км), мурнуу чүкте – Кыргызстан (1241,6 км), Узбекистан (2351,4 км) болгаш Түркменистан-биле (426 км) кызыгаарлажып турар. Кургаг чер кызыгаарының ниити хемчээли – 13392,6 км. Чөөн чүктен барыын чүкче кызыгаарның хемчээли 2963 км болуп турар, а соңгу чүктен мурнуу чүкче – 1652 км. Түрк Чөвүлелинде улуг девискээрлиг чурт. Каспий болгаш Арал далайның суу чуй хап чыдар. Далайже үнмейн турар күрүне.

Төөгүзү эдер

«Казах Совет Социалистиг Республика» деп адалганы 1991 чылдың декабрь 10-да «Казахстан Республиказы» кылдыр өскерткен.

Амгы Казахстанның төөгүзүн үелерге аңгылаары:

  1. Үе дүптүң эпохазы – кижиниң Казахстан девискээринге чаа тыптып келгени (бистиң үениң мурнунда VII-VIII чүс чылдарда).
  2. Эрте-бурунгу шаг – бир дугаар Казахстан девискээринге түрк болгаш иран дылдыг күрүнелерниң тыптып келгени (сактар, усуннар, каңлылар, гуннар), оларның хөгжүлдези, сандараашкыны болгаш буурап дүжери (бистиң үениң мурнунда VIII чүс чылдан эгелээш, V чүс чылга чедир).
  3. Казахстанның ортаа чүс чылдың төөгүзү (бистиң үениң мурнунда V чүс чылдан эгелээш, XVIII чүс чылдың 30 чылдарынга чедир). Эртемденнер ортаа чүс чылды эрте биле орай кылдыр чижеглеп тускайлап турар. Түрк имперлиг хөгжүлдениң эпохалары – Мөңге Түрк Эл, Алдын Орду, Чиңгис-хаанның күрүнези, Кара-хааннар биле Темир хаанның күрүнелери. Казах хаанныг күрүнениң тургустунары. Түрк күрүнелерниң астрономнарның, математиктерниң, чогаалчыларның: Улугбек, Аль-Каши, Сайфи-Сараи, Кутыб, Фараби, Баласагуни ышкаш эртемден башкыларның чырыдыышкын үези.
  4. Чаа төөгү: XVII чүс чылдан, 1917 чылдың февраль айның төнчүзүнге чедир – Россияның тургузуунче, Сибирь хаанныг күрүнеже (XVI чүс чылдың төнчүзү), Ногай Ордуже (XVII чүс чыл), Казах хаанныг күрүнеже (XIX чүс чыл) киргени.
  5. Эң чаа төөгүнүң бирги үе-чадазы: Россия хаанныг күрүнениң буурап дүжери, Октябрьның революциязындан эгелээш, ССРЭ-ниң буурап дүжеринге чедир (1991 чылдың декабрь).
  6. Эң чаа төөгүнүң ийиги үе-чадазы: 1991 чылдың декабрь 16-да тускайлаң чорук чарлаан хүнден эгелээш, Казахстан демократтыг, хоойлу-дүрүмнүг болгаш хөгжүлдезин көргүзүп турар күрүне.

Күрүне тургузуу эдер

Казахстан – президент хевир чагыргалыг каттышкан күрүне. Чурттуң баштыңы болгаш дээди кол командылакчызы – Президент.

Күүседилге эрге-чагыргазы эдер

Казахстан Республиказының Президентизин назы четкен Казахстанның хамаатылары соңгуур.

Президентиниң эрге хуусаазы – 5 чыл, ол-ла чаңгыс кижи ийиден хөй катап соңгудуп болбас. Ынчалза-даа ол кызыгаарлаашкын Казахстанның Бирги Президентизинге нептеревес.

Күүседилге эрге-чагыргазын күрүнениң Чазаа боттандырып турар. Ол эрге-чагырганың система органнары яамылардан, албаннардан болгаш агентилелдерден тургустунуп турар. Чазактың удуртукчузу – премьер-сайыт.

Хоойлу үндүрер эрге-чагыргазы эдер

Ол эрге-чагырганы Парламент боттандырып турар. Парламент ийи Палаталардан тургустунар: Сенат (үстүкү), Мажилис (адаккы).

Сенаттың депутаттары конституциялыг хоойлу аайы-биле мындыг корум-дүрүм-биле томуйладыыр: областардан, республиканың 2 чугула хоорайларындан (14 областар, 2 хоорай) ийи кижиден, база Сенатка эргежок чугула национал-культурлуг болгаш оон-даа өске ниитилелдиң чугула сонуургалын хандырары-биле Республиканың Президентизи 15 депутатты томуйлаар.

Мажилис чүс чеди депутаттардан тургустунуп турар, олар конституциялыг хоойлу аайы-биле чонга соңгудар.

Парламентиниң Депутады чаңгыс угда ийи Палаталарның кежигүнү болуп болбас. Сенат депутадының эрге хуусаазы – 6 чыл, а Мажилис депутадының эрге хуусаазы – 5 чыл.

Тускайлаң чорук чарлаан соонда (1991 чылдың декабрь 16-да), дээди хоойлу үндүрер орган Казах ССР-ниң Дээди Чөвүлели турган. 1993 чылдың декабрь айда Дээди Чөвүлел боду-ла дүжүртүнген. Бирги парламент соңгулдаларын 1994 чылда эрттирген.

Судтуң (шүүгүнүң) эрге-чагыргазы эдер

Ол эрге-чагырганы Дээди Суд, можунуң, шеригниң, хоорайның, районнуң болгаш тускай угланыышкынның судтары боттандырып турар.

Дээди Суд хамааты, кеземче болгаш оон-даа өске херектерниң дээди судтуг органы болур. Ол кассациялыг чаданың хүлээлгезин боттандырып турар.

Дээди Судтуң даргазын болгаш шииткекчизин Дээди Суд Чөвүлелиниң дагдынылгазы аайы-биле Сенаттың депутаттары соңгуур.

Тус черниң суду болгаш өске судтарның коллегияларын Президент боду томуйлаар.

Демдеглелдер эдер

Айтыглар эдер