Википедия

Кудажы, Кызыл-Эник Кыргыс оглу

(Кызыл-Эник Кудажы арындан шилчээн)

Кызыл-Эник Кыргысович Кудажы (декабрь 13, 1929 - ноябрь 4, 2006 чыл) — тыва чогаалчы, шүлүкчү, публицист, очулдурукчу, шии бижикчизи, хөй-ниити ажылдакчызы, Тыва Республиканың Улустуң чогаалчызы. ССРЭ-ниң болгаш Россияның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү чораан. Тыва Республиканың Күрүне шаңналының болгаш Россияның Чогаалчылар эвилелиниң шаңналының лауреады. «Хүндүлелдиң демдээ» орденни, Тыва Республиканың Ордени, Кызыл хоорайның Хүндүлүг хамаатызы, Тыва Республиканың Өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы аттарны д.о.ө. шаңналдарны алган.

Кызыл-Эник Кыргыс оглу Кудажы

Төрүттүнген хүнү 1929 декабрьның 13(1929-12-13)
Төрүттүнген чери
Мөчээн хүнү 2006 ноябрьның 9(2006-11-09) (76 хар)
Мөчээн чери
Хамаатызы (албатызы)
Ажыл-херээ чогаалчы
Чогаадыкчы дылы Тыва дыл биле Орус дыл
Шаңналдары
Орден «Знак Почёта»

«Уйгу чок Улуг-Хем» деп IV томнуг роман-эпопеяның, «Ыржым булуң», «Ырак булут», «Ырлыг булак» деп трилогияның, «Долуманың хуулгазыны», «Он бир», «Белек-кыс эмчи», «Далай дүвүнде даңгына» деп шиилерниң болгаш оон-даа өске чогаалдарның автору. Чеди-Хөл кожууннуң, Кызылда Арат шөлүнүң адын берген. В. Шекспирниң, А.Пушкинниң, Л.Толстойнуң, К.Чуковскийниң болгаш өске-даа чогаалчыларның чогаалдарын тыва дылче очулдурган[1].

Намдары

эдер

Кызыл-Эник Кыргысович 1929 чылдың декабрь 13-те Тыва Арат Республиканың Улуг-Хем кожуунунуң Ийи-Тал сумузунуң Чээнек деп черге алдарлыг малчын арат, ССРЭ-ниң Совединиң депутады, Ленин, ТАР орденнериниң эдилекчизи, Тарлашкын тулчуушкунунуң киржикчизи Михаил Суванович Кудажының эр чаңгыс оглу кылдыр төрүттүнген. Кызылдың педагогика училищезин, Кызылдың күрүнениң башкы институдунуң филология факультедин «Тыва дыл болгаш чогаал, төөгү» деп мергежил-биле дооскан[2].

К. Кудажы педучилищени доосканының соонда Тере-Хөл кожуунунуң Куңгуртуг сумузунга үш чыл ишти башкылап ажылдаан. Оон ыңай, педучилищеге өөренип турган үезинде өөнүң ишти, Сарыглар Маскыровна-биле таныжып алган. Тере-Хөл кожуунга ажылдаанының соонда «Сылдысчыгаш» солуннуң корреспондентизи болуп ажылдап эгелээн. Оон «Тываның аныяктары» болгаш «Шын» солуннарның редактору болуп 1964-1967 чылдарда ажылдаан[3]. Тываның ном үндүрер чериниң редактору, Тыва АССР-ниң Сайыттар Чөвүлелиниң Телевидение болгаш радио дамчыдылга талазы-биле комитединиң даргазының оралакчызы, Тыва АССР-ниң Чогаалчылар эвилелиниң баштаар чериниң даргазы, «Улуг-Хем» сеткүүлдүң редактору бооп база ажылдаан. Сөөлгү чылдарында Кызылдың №9 ортумак школазынга башкылап ажылдаан.

Чогаал ажылын 1948 чылда эгелээн. Шүлүкчү, прозачы, драматург, очулдурукчу. Россияның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү. Тываның улустуң чогаалчызы, Тыва Республиканың Күрүне шаңналының лауреады. Россияның Чогаалчылар эвилелиниң литература шаңналының лауреады. «ХХ чүс чылда Тываның алдарлыг кижилери» деп Күрүне номунче ооң ады кирген. Ооң чогаалдары орус, моол, татар, хакас, якут болгаш өске-даа дылдарже очулдуртунган. Тыва дылче В. Шекспирниң, А. Пушкинниң, К. Чуковскийниң, В. Ильинаның, М. Пахомовтуң болгаш өскелерниң-даа чогаалдарын очулдурган. В. Ш. Көк-оол аттыг хөгжүм-шии театрының сценазынга «Долуманың хуулгаазыны», Он бир», Белек-кыс эмчи», «Дирде-Макдо» деп болгаш өске-даа шиилерин тургускан.

Номнары

эдер
  1. «Баштайгы базым». Шүлүктер. ‒  Кызыл: ТНҮЧ, 1958ч.
  2. «Өңнүктерниң даңгыраа». Чечен чугаалар. ‒  Кызыл: ТНҮЧ, 1962ч.
  3. «Кым эң ажыктыгыл?» Тоол. ‒ Кызыл, 1963ч.
  4. «Ыржым булуң». Тоожу. ‒ Кызыл: ТНҮЧ, 1965ч.
  5. «Тараа». Тоожу, чечен чугаалар. ‒ Кызыл: ТНҮЧ, 1967ч.
  6. «Төрээн чуртум делгемнери». Шүлүктер. ‒ Кызыл: ТНҮЧ, 1970ч.
  7. «Ырак булут». Роман. ‒ Кызыл: ТНҮЧ, 1971ч.
  8. «Уйгу чок Улуг-Хем. Кара том». Роман. ‒ Кызыл: ТНҮЧ, 1973ч.
  9. «Уйгу чок Улуг-Хем. Кызыл том». Роман. ‒ Кызыл: ТНҮЧ, 1974ч.
  10. «У подножия Саян». Тоожулар. ‒ Москва: Советская Россия, 1975ч.
  11. «Улуг-Хем неугомонный. Черный том». Роман. ‒ Кызыл: ТНҮЧ, 1976ч.
  12. «Улуг-Хем неугомонный. Красный том». Роман. ‒ Кызыл: ТНҮЧ, 1977ч.
  13. «Вершины». Шүлүктер, шүлүглелдер. ‒ Кызыл, 1978ч.
  14. Чогаалдар чыындызы. Бирги том: Шүлүктер, проза чогаалдары, шиилер. ‒ Кызыл: ТНҮЧ, 1979ч.
  15. Чогаалдар чыындызы. Ийиги том: Шүлүктер, проза, шиилер. ‒ Кызыл: ТНҮЧ, 1980ч.
  16. «Хөнелер». Шүлүктер, шүлүглелдер. ‒ Кызыл: ТНҮЧ, 1982ч.
  17. «Ырлыг булак». Роман. ‒ Кызыл: ТНҮЧ, 1983ч.
  18. «Таңды кежии». Чечен чугаалар. ‒ Кызыл: ТНҮЧ, 1984ч.
  19. «Поющий родник». Роман. А.Китайниктиң очулдрганы-биле. ‒ Кызыл: ТНҮЧ, 1987ч.
  20. «Улуг-Хем неугомонный» ‒ Новосибирск, 1988ч.
  21. «Дуңзаа». Тоожулар, чечен чугаалар, очерктер, шиилер. ‒ Кызыл: ТНҮЧ, 1988ч.
  22. «Уйгу чок Улуг-Хем. Мөңгүн том». Роман. ‒ Кызыл: ТНҮЧ, 1989ч.
  23. «Уйгу чок Улуг-Хем. Алдын том». Роман. ‒ Кызыл: ТНҮЧ, 1992ч.
  24. Чогаалдар чыындызы. I том: Тоожулар, чечен чугаа. ‒ Кызыл: ТНҮЧ, 1993ч.
  25. Чогаалдар чыындызы. II том: Роман, чечен чугаалар. ‒ Кызыл: ТНҮЧ, 1994ч.
  26. «Уйгу чок Улуг-Хем. Кара том». Роман. 2-ги үндүрүлге. ‒ Кызыл: ТНҮЧ, 1996ч.
  27. «Ыы: Бартаазынныг тоожу». ‒ Кызыл: Респ. типографиязы, 1999ч.
  28. «Шончалай». Тоожу, чечен чугаалар. ‒ Кызыл: ТНҮЧ, 2000ч.
  29. «Уйгу чок Улуг-Хем. Кызыл том». Роман. 2-ги үндүрүлге. ‒ Кызыл: ТНҮЧ, 2002ч.
  30. «Самдар намдар: эрткен оруум дугайында тоожу». ‒ Кызыл: ТНҮЧ, 2005ч.
  31. «Бистиң үениң маадыры». Тоожу. ‒ Кызыл: ТНҮЧ, 2007ч.

Дөзүк

эдер
  1. ↑ Тыва шүлүкчүлер
  2. ↑ Ном «Тываның чогаалчылары / Писатели Тувы»
  3. ↑ «Кызыл-Эник Кыргысович Кудажы». Материалдар чыындызы - Кызыл: ТНҮЧ, 2009ч.
Дөзү – «https://tyv.wikipedia.org/w/index.php?title=Кудажы,_Кызыл-Эник_Кыргыс_оглу&oldid=31489»