Тываның Чогаалчылар Эвилели

Тываның Чогаалчылар Эвилели — тыва чогаалчыларның эвилелдээр чери.

Төөгүзү

Тыва бижик

1930 чылда национал тыва бижикти чогааткан соонда, тыва чогаалдың төөгүзүнге чаа арын ажыттынып, улустуң аас чогаалының үндезининге бижимел тыва чогаал тыптып эгелээн. Делегей литератузының, хамыктың мурнунда орус литератураның, байлак дуржулгазын шиңгээткени аныяк тыва чечен чогаалдың кыска хуусаада быжыгып, шапкын сайзыраарынга дузалаан. ТАР үезинде С. Токаның «Херээжен», В. Көк-оолдуң «Чалым-Хая», С. Пюрбюнуң «Аныяк чогаалчыларга дуза», С. Сарыг-оолдуң «Белек» дээн чижектиг номнары, «Чыынды чогаалдар» деп альманах, янзы-бүрү чогаал сеткүүлдери көстүп келгеш, тыва номчукчуларга четкен. Тывa бижикти 1930 чылдa латинчиткен чаа түрк алфавитке үндезилеп чогааткан болгаш 1941 чылдa ону кириллицаже шилчиткен.

Эвилелди тургусканы

Баштайгы тыва чогаалчыларның ажылдап-чурттап чораан бажыңы

Баштайгы чогаалчыларның тывылганы, оларның чогаалдарының парлаттынып эгелээни 1942 чылдың октябрь 10-да ТАР-ның Сайыттар Чөвүлелиниң болгаш ТАРН Төп Комитединиң ТАР-ның Чогаалчылар эвилелин тургузар дугайында каттышкан доктаалын үндүреринге салдар чедирген. Ол-ла чылдың ноябрь 22-24 хүннеринде I-ги тургузукчу конференция хуралга ТАР-ның Чогаалчылар эвилелин тургускаш, Уставын бадылаан. Эвилелдиң баштаар чериниң даргазынга С.Б. Пюрбюну, кежигүннеринге С.А. Сарыг-оол, О.К. Саган-оол, Л.Б. Чадамба, А.Ф. Бобкова, Б.Д. Хөвеңмей, А.А. Пальмбах оларны соңгаан.

Эге ажылдар

Тыва чогаалды орус дылче очулдурар ажылды 1942 чылда Тывага кээп чораан шүлүкчү С.П. Щипачевтуң удуртулгазы-биле организастаан. С. Пюрбю, С. Сарыг-оолдуң шүлүктери, С. Токаның «Тос чадырда» деп намдар-тоожузу Москвага эң баштай орус дылче очулдуртунуп парлаттынган. Оон бээр ССРЭ-ниң улус-чоннары тыва чогаал бар деп билип алган.

1945 чылдың октябрь 16-да Совет Чогаалчылар эвилелиниң тыва салбырын тургускан, ооң харыысалгалыг секретарынга О. Саган-оол соңгуткан. Бөлүк тыва чогаалчыларны ССРЭ-ниң Совет чогаалчылар эвилелиниң кежигүннеринге хүлээп алган. 1946 чылда «Улуг-Хем» альманах үндезилеттинген. Баштайгы үндүрүлгеге чүгле беш авторнуң чогаалдары парлаттынган. 1992 чылда ону сеткүүл кылдыр эде тургускан. Амгы үеде «Улуг-Хем» чылда алды катап орус, тыва дылдарда үнүп турар. Альманахтың болгаш сеткүүлдүң редакторлары болуп, С. Сарыг-оол, Л. Чадамба, С. Пюрбю, Ю. Кюнзегеш, К.-Э. Кудажы, А. Даржай, А. Үержаа олар ажылдап чораан. Сеткүүлдүң баштайгы кол редактору Ч. Куулар болган, ооң соонда Н. Куулар, оон катап Ч. Куулар кол редакторлаан, амгы үеде кол редактор – Эдуард Мижит.

Эвилелдиң удуртукчулары

Аңгы-аңгы чылдарда Тываның Чогаалчылар эвилелин С.Пюрбю, О. Саган-оол, О. Сувакпит, К.-Э. Кудажы, А. Даржай, Ч. Куулар, Н. Куулар, М. Ховалыг, Ч. Ондар олар удуртуп ажылдап чораан. Амгы үеде баштаар черниң даргазы болуп, Э. Мижит ажылдап турар. Тыва чогаал сайзыралының оруунга көскү чедиишкиннерлиг болуп, янзы-бүрү аймак, хевирлерни эки шиңгээдип ап, бот-тускайлаң чогаал кылдыр бодун көргүзүп шыдаан. Чогаалчыларның элээн каш салгалдары тыптып кээп, номчукчу чонга дээжи чогаалдарын бараалгаткан. Баштайгы хүлээп көрдүнген үндезилекчилер-биле кады Донгак Барыкаан, Соян Тамба, Иргит Бадра, Сарыг-Донгак Чымба, Куулар Тамбы-Сүрүң, Салчак Тамба, Очурбаанак, Монгуш Идам-Сүрүң, Донгак Бегзи болгаш өскелерниң-даа аттарын адап, демдеглеп болур.

Эвилелдиң тускай очулга ажылдары

Тыва чогаалдың дээре дээн чогаалдарын орус, англи, алтай, башкир, бурят, казах, кыргыс, моол, немец, француз, украин, татар, хакас, якут болгаш өске-даа хөй дылдарже очулдуруп, парлаан. С. Сарыг-оолдуң «Аңгыр-оолдуң тоожузу», С. Токаның «Араттың сөзү» эң хөй дылдарже очулдуртунган. М. Кенин-Лопсанның, К.-Э. Кудажының, С. Сүрүң-оолдуң, Ю. Кюнзегештиң, А. Даржайның, В. Серен-оолдуң, Э. Мижиттиң чогаалдарының очулгалары өске чоннарның номчукчуларынга чедип, эки үненелди алган. Тыва дылче очулга ажылы чедиишкинниг чоруп, делегейниң чоннарының янзы-бүрү дылдарда хөй санныг чогаалдарын очулдуруп, парлаан. Чижек кылдыр, А. Пушкинниң, Л. Толстойнуң, Н. Гогольдуң, А. Чеховтуң, У. Шекспирниң, Р. Тагорнуң болгаш өске-даа хөй шылгараңгай чогаалчыларның дээжи чогаалдарын адап болур.

Медээниң дөзү

• Тываның Чогаалчылар эвилели – 70 чылдың узун оруу – lrd63.narod.ru