Моңгуш, Чечен-оол Алексей оглу

Чечен-оол Алексей оглу Моңгуш (орус. Монгуш Чечен-оол Алексеевич, англ. Mongush Chechen-ool Alekseevich), (1972 май 28, Хайыракан суур — 2013 июнь 9) — хостуг хүреште тыва мөге.

Чечен-оол Алексеевич Моңгуш
Хиндии	мужской пол[d]
Чурту	Россия
Специализация	борьба[d] биле вольная борьба[d]
Төрүттүнген хүнү	1972 майның 28(1972-05-28)
Төрүттүнген чери	Хайыракан, Чөөн-Хемчик кожууну, Тыва, РСФСР, ССРЭ
Мөчээн хүнү	2013 июнь (41 хар)
Мөчээн чери	Кызыл, Россия
Тренер	Миндиашвили, Дмитрий Георгиевич
Узуну	162 сантиметр
Кили	56 килограмм

Намдары

Тыва АССР-ниң Чөөн-Хемчик кожууннуң Хайыракан суурга 1972 чылдың май 28-те өг-улуг өг-бүлеге 3 дугаары бооп төрүтүнген - 7 кады-төрээн: 2 оол, 5 кыс.

1986 чылда Красноярскының дээди спортчу мергежил школазынче Дмитрий Миндиашвилиниң бөлүүнче кирген болган. 52 кг чедир деңзилиг аңгылалга киржип турган. 1984 чылда ол Россияның элээдилер аразынга шүүлгезинге тиилеп алган, 1989 чылда Европаның элээдилер чемпионадынга тиилээн. 1990 чылдан эгелеп Тыва Республиканың күш-культура, спорт болгаш туризм талазы-биле күрүне комитединиң инструктору.

Дооскан эртеми: Смоленскиниң күш-культура институду (Институт физической культуры, Смоленск), 1992 өөренип киргеш, 1996 чылда дооскан.

ССРЭ-ниң болгаш Европаның аныяктар аразынга чемпиону деп хүндүлүг атты 1991 чылда чаалап алган. Ол тыва спортчулардан эң-не баштай Олимпиада оюннарынга киришкен спортчу. Американың Атланта хоорайынга 1996 чылда болуп эрткен XXVI Олимпиада оюннарынга киришкеш, дөрткү черге төлептиг болган.

Делегей чергелиг спорт мастери, «Шылгараңгай күш-ажыл дээш» деп медаль-биле шаңнаткан. Ооң адын «Тываның XX чүс чылда алдарлыг кижилери» деп Күрүне номунче киирген.

Спортчу ажылын дооскаш Кызылдың спортшколазынга хостуг хүрештиң тренери болуп ажылдай берген.

2013 чылдың июнь 9-та тыва хүрешке шүүгүчүлээн (судьялаан) соонда хенертен читкен. Июнь 18-те ооң мөчүзүн Кызылдан 30 км черде аргадан тыпкан.

Өг-бүлези

2 оолдуг, 1 кыстыг.

Чечен-оолдуң дугайында

Сонуургалы (хобби): бойдуска тайгага дыштаныры, футбол.

Күзели: тыва мөгелерни Делегей деңнелинче үндүрүп хүрештирери.

Бедииниң турту 162 см, анаа деңзизи 54 кг, хүрежип чораан деңнзизи 52 кг.

Ынак чеми: аң эъди.

Спортчу чедиишкиннери

• 1988ч. ССРЭ-ниң чыынды командазынче кирген.
• 1991ч. хостуг хүрешке «Делегей чергелиг спорт мастери» атты күүсеткен.
• 1991ч. ССРЭ-ниң аныяктар аразынга тиилекчи болган.
• 1991ч. Европа диптиң аныяктар аразынга тиилекчи болган.
• 1995ч. Россияның чемпионадынга тиилекчи болган.
• 1995ч. Европа диптиң чемпионадынга 5-ки черни алган.
• 1995ч. АКШ-тың Атланта хоорайга Делегей чемпионадынга 5-ки черни алган.
• 1996ч. АКШ-тың Атланта хоорай, XXVI-гы ОЛИМПИАДА ОЮННАРЫНГА 4-кү черни алган.
• 1995ч. Делегей Кубогунга 3-кү черни алган.
• 1995ч. Делегей чергелиг «Гран-При Иван Ярыгин» аттыг маргылдаага 2-ги черни алган.
• Делегей чергелиг маргылдаа (Болгария) 2 дакпыр тиилекчи болган.
• Делегей чергелиг «Дэйв Шульц» (АКШ) аттыг маргылдааның тиилекчизи.

Оон-даа хөй аңгы-аңгы деңнелдерлиг маргылдааларны тиилеп шаңналдыг черже кирип хүрешкен.

Спортчу башкы ажылы

• 1996 ч. эгелеп Моңгуш Радислав Алаш-оол-оглу-биле катай ажылдап эгелээн.
• Улуг спортан үнген соонда тренер бооп ажылдап кирипкен.
• 2009-2010 чылда "Олимпий Курлавырының Училищезиниң" ("Училище Олимпийского Резерва") директору турган.
• СМДШ (Спортчу Мергенниң Дээди Школазы, орус. ШВСМ) – тренер, өөреникчизи Мортай-оол Меңги, 2008 чылда улай Россияның адын камгалап хүрежир Россияның чемпионадынга 2-ги черни алган, Махачкала хоорайга Россиянын аныяктар аразынга чемпионадынга тиилекчизи, 2009 ч. Улан-Уде хоорай «Б.Будаев» аттыг маргылдаага 2 дакпыр тиилекчизи, Аныяктар аразынга делегей чергелиг «Б. Сайтиев» маргылдаага тиилекчи.

Бодунуң дугайында харыылары

Хостуг хүреш талазы-биле бир дугаар Олимпий Оюннарынга Тывадан киришкеш келген, Европа чоннар аразының чемпиону, спорт мастери Чечен-оол Моңгуш бодунуң үезинде Россияның шыырак дээн мөгелериниң бирээзи чораан. 1986 чылда Александр Доржу Европага тиилээн соонда 17 чыл болганда Чечен-оол Моңгуш Европа чемпиону атты Тывазынга чаалап эккелген.

- Хүрешче канчап киргениңерни сонуургадып көрүңерем.

- Мээң кады төрээн акым ол үелерде спортка дыка хандыкшылдыг турган кижи, гир-даа көдүрер, хостуг хүрешке-даа хүрежип турган. Акым бичии турумда-ла Белоглазов акышкыларның чуруун көргүзүп: «Бо кижилер дег олимпийжи мөге болур сен» деп чагып, хүн бүрүде залче аппарып турган чүве.

- Улуг спортче силерни кым чедиргенил?

- Улуг спортче чедирген улус хөй. Чадаанага мени өөредип турган башкыларым Куулар Мерген Хирлиг-оолович, мээң cуурумдан чок болган Чылбак-оол Александр, Доолан Доржукай Базыр-оолович база ол-бо маргылдааларже мени сөөртүп шаг болган. Бо бүгү башкыларымга четтиргенимни илеретпес аргам чок. Дөрт класс чеде бергенимде Ооржак Чадамба Шогжулдаевич бисти өөредип эгелээн чүве, колдуунда бо башкы мени улуг спортче чедирип каан. Ынчангаш бир дугаар тренерим кылдыр Ооржак Чадамба Шогжулдаевичини адап болур мен. Ооң спортка бердингени, делегей, олимпий чемпиону өөредир сорулгалыг турганы мени ол хиреге чедирип каан.

- Эрткен спортчу чуртталгаңарга хамаарыштыр чүнү чугаалап болур силер?

- Хомудавас мен. Хостуг хүреш-биле тыва чонумну делегей кырынга шыдаар шаам-биле алдаржыдып каарымга, өөрүнчүг, эки чорду.

- Оон-даа көвейни чедип ап болур турган бе?

- Четпээн чүвезин ынчаар чугаалаарга арай эпчок апаар, шаам-биле четкеним ол-дур. Чогум Олимпиадага чедир бир чыл артканда делегей чемпионады чорааш, аңаа, Американың Атланта хоорайга ойнаткан турган кижи мен. Ынчан тренерим аарааш, чок болган. Ооң соонда Алаш-оол Радик-биле катчып алгаш, олимпиадаже кады чорааш, чедер шаамга четкеш келгеним ол-дур.

- Ол үеде шыырак удурланыкчыларыңарны ам-даа сактыр боор силер аа?

- Ол үеде чогум бодумнуң кайы-даа удурланыкчыларымны ойнаптар чораан мен. Шупту удурланыкчыларым аразынга шыырак кылдыр саннадып турдум, ол хирезинде спортчу аас-кежик чок болганым ол ыйнаан, таптыг чедип апкан чедиишкиним чок деп санаар-дыр мен.

-Тываның төөгүзүнде бир дугаар олимпийжи-дир силер?

- Тывадан хостуг хүреш талазы-биле дээр болза ынча деп болур ыйнаан, а Тываның төөгүзүнде дээр болза, мээң-биле ча адарынга Елена Тутачикова база чораан болгай.

- Олимпий оюннарының делегей, европа маргылдааларындан ылгалы кандыгыл?

- Европа, делегей маргылдаалары чылдың болуп турар болгай, а олимпийжи оюннар дөрт чыл болгаш болур. Ынчангаш олимпийжи чедиишкиннер чедип алыры эң берге, ол дээрге спорттуң эң улуг чадазы болур. Дыка хөй шыырак спортчуларның төөгүзүн көөр болза, олимпийжи чедиишкиннер-биле арай аскай берген болгулаар. Чижээлээрге, Енданов сес дакпыр делегей чемпиону кижи-дир, дөрт катап олимпиадага киришкеш, чаңгыс катап үш дугаар черни алган, сөөлүнде 38 харлыында харын 1996 чылда олимпиаданы ойнааш, спорттан байырлашканы ол-дур. Али Алиев база беш дакпыр делегей чемпиону хирезинде олимпийжи оюннардан чаңгыс-даа медаль чок артып калган. Шакмаратов база олимпиадага чер албаан.

- Ынчан силерге үш дугаар черни чедип алыр арга база турган боор аа?

- Ийе, ол казак Маулен Мамыров эжимни ооң мурнунда үш-дөрт-даа катап ойнап ап турган кижи мен. Ынчангаш олимпиада үезинде арай улуг турам-биле ойнадып алган мен. Кижини тиилеп албайн чыткаш, сула салдынып болбас деп чүвени кежим-биле көргеним ол-дур.

-Хүлер медаль албайн барганыңарга хомудап муңгарадыңар бе?

-Чээрби чылдар дургузунда хүрежип келгеш, олимпиадага үш дугаар чер алган турган болза черле эки-ле турду ыйнаан. Тыва кижиниң төөгүзүнге турбаан чүвени кылып каарга база өөрүнчүг болгай. Ол ышкаш олимпиадага бирден үшке чедир шаңналдыг черлерже кирерге Алдарлыг спортчу деп атты база алыр турган.

- Ол үелерден силерниң сеткилиңерде уттундурбас кылдыр артып калган чүүл бар бе?

- Америкага болган делегей маргылдаазынга бистиң чаңгыс чер чуртуувус Коңгар-оол Борисович оглу-биле кады аарып чедип келген. «Олимпий оюннарыңга база албан кээр мен» дээш база чедип келген кижи. Ол чүүл меңээ дыка уттундурбас болган.

- Олимпий оюннарының киржикчизи болганыңар дээш, кымга черле четтиргениңер илередиксээр-дир силер?

- Бир-ле дугаарында кижиниң ада-иези кончуг, авам дыка уян сеткилдиг, чүгле экини бодап чоруур кижи чүве, ол ышкаш кижини кижи кылдыр өөредип каан школам башкыларынга, тренерлеримге Ооржак Чадамба Шогжал-Доржуевичиге, Долаан Доржукай Базыр-ооловичиге, Монгуш Радик Алаш-ооловичиге болгаш мени деткип чораан бүгү тыва чонумга четтиргенимни илередир-дир мен.

- Силер кезек үеде Якутияга база белеткел чорудуп, ооң ады дээш хүрежип турган болгай силер, канчап Якутияны шилип алганыңар ол?

- Ынчан Якутияга дыка шыырак оолдар турган, ол улус бажың-балгат-биле база хандырар бис дээрге, оглум база төрүттүнүп келген турган болгаш, өг-бүлем, тренерим-биле сүмелешкеш, ынаар чорупкан турган бис. Оон харын Ооржак Шериг-оол Дизижикович дарга: «Чуртуң дээш хүрежир болзуңза эки боор, бажың-балгатты база бээр бис» дээрге, харын бээр чедип келдивис.

- Силер ССРЭ-ниң-даа, Россияның-даа чыынды командаларынга белеткенип турган-дыр силер, черле кайы школаны шыырак деп санаар-дыр силер?

- Бо үеде колдуу дагестаннар, осетиннер, оон Красноярскиде чеченнер бар бооп турар. Олимпийжи курлавырлар баазалары ол черлерге чоок болгаш белеткенири белен, делегей, олимпий чемпионнары ында хөй болгаш, арга-сүмени үргүлчү кадып турар, акша-биле-даа ол черлерниң спортчуларының хандырылгазы эки бооп турар.

- Амгы үеде Тыва иштинде хостуг хүрештиң сайзыралын канчаар көрүп турар силер?

- Арай кудургайлап турар дээр болза база меге апаар. Чүге дизе мээң соомда безин Европаны Делгер-оол Аяс, Сат Опан база, бичии оолдар аразынга Күжүгет Белек-оол база ойнап алды, чүге ынчаар санап турар дээрге, 1986 чылда Доржу Александр Хертекович Европаны ойнаан турган, ооң соонда 17 чыл болганда кээп мен ойнадым. Аразы ол хире ырак болган. А бо оолдарның аразы чоок, барык удаа-дараа ойнап турар деп болур. Опан Сат база бодунуң күжү-биле көргүзүп турар-дыр.

- Хостуг хүрешти Тывага моон-даа сайзырадыр дизе чүнү канчалза экил?

- Тыва чонну, аныяктарны спортче бөле-хаара тудар, башкылар эки ажылдаар. Чазактың-даа талазындан, чоннуң-даа талазындан деткимче херек.

- Спортчу эштериңерден кымнар-биле харылзаа тудуп чор силер?

- Ажылдың аайы-биле ол-бо маргылдааларга черле ужуражып чоруур бис. Эжим Хозебрат Магамедов 74 биле 85 деңзилерни харыылап турар, 62-ге хүрежип чораан Азизов база аныяктар хаара тудуп турар. 1996 чылда Тывага болуп турган Россияга 74 деп деңзиге чемпионаан кабардин эжим база бар. Москвада чечен Гараев бар, Красноярскиде Бувайсар, Адам алышкылар база үргүлчү аралажып чоруур бис.

- Бурунгаар сорулгаңар кандыгыл?

- Өөреникчилеримни мээң чедип чадап кааным бедик деңнелге чедирери мээң кол сорулгам болур. Амгы үеде Мартый-оол Меңги бар, ону Россияже белеткеп тур мен, аныяктар аразынга хүрежир, Россияны ойнаптар болза, делегей маргылдаазынче, ийиги черни алыр болза Европаже чоруур бооп турар.

- Бо үениң мөгелеринде силерниң үеңерниң мөгелеринден ылгал бар-дыр бе?

- Амгы үеде колдуу күш херек, күштүг кижи үндүр идип кааптар апарган, оозу-биле ылгалдыг деп болур-дур. Ол ышкаш белеткел үезинде ажыглаар белен өөредиглиг номнар, кинолар хөй апарган, ол талазы-биле дыка эки үе-дир бо.

- Чоокку келир үеде тыва чон кайы мөге дээш аарыыр апаар деп бодаар силер?

- Лорисавыс бар-дыр, бир дугаарында, ол хире кемдээшкин соонда катап тургустунуп кээр дээрге-ле, берге кыс-тыр. Сат Опанга база бүзүревес арга чок, чүгле: «кажан-даа сула салдынып болбас, эки белеткенир херек» деп чагыксаар-дыр мен. Олимпиада чоруур дээн самолетка олурупкаш, чүгле ынчан олимпиадаже чоруптум деп, бодаар херек. Чүү-даа турар, эртежик черле сула салдынган херээ чок.

- Чаа өзүп орар мөгелерге чүнү чагыыр силер?

- Улугну улуг деп, бичени биче деп хүндүлеп чоруурун чагыыр-дыр мен. Ада-иезиниң чагыг-сөстерин эки дыңнаарын, белеткел үезинде бодун база черле мегелевес херек, чүгле бодун боду ажып тиилеп алган кижи - удурланыкчызын тиилээр деп чүүлдү үргүлчү бодап, дүн-хүн чок кызып белеткенир херек.

- Ажы-төлүн хостуг хүрешке өөредиксеп турар ада-иелерге чүнү сүмелеп болур силер?

- Ажы-төлүнүң бир дугаарында аъш-чемин эки хандырар, ооң соонда хоорай иштинде аргыжылгазын база эки көөр, өөреникчилерниң херекчок чүүлден орук-чирикке кемдээшкин аптарындан коргар-дыр мен.

Дөс

• Чечен-оол Моңгуш
• В Туве простились с известным борцом Чечен-оол Монгушем – itar-tass.com
• Сеткүүл "ХҮРЕШ", Моңгуш Чечен-оол Алексеевич - Чечен-оол Алексей-оглу дугайында.