Чөөн-Хемчик кожууну

Чөөн-Хемчик кожууну — Россия Федерациязында Тыва Республиканың муниципалдыг кезээ.

Административтиг төвү — Чадаана хоорай. Чурттакчы чонунуң саны 19 890 кижи (2017).

Шөлү – 2169,13 км². Национал тургузуу – тывалар. Шажынчы тургузуу – сарыг шажынчы. Куржаг шагы – MSK+4 (UTC+7).

Ыдык ырызы

Чөөн-Хемчик кожуунунуң ыдык ырызы. Сөзү – Куулар Н. Х., аялгазы – Түлүш Б-М. И.

Буурул Хемчик үе-дүптен агып баткан
Буруңгудан ноян беглер баштап келген
Алызындан төре херээн тургускулаан
Алдыы, Үстүү хүрээлерлиг Чөөн-Хемчик.

Үжүк-бижик төре херээн
Үндезилээн Чөөн-Хемчик.

Алдын-мөңгүн хөмүр-даштыг эртинелиг
Арбай-тараа чалгып чыдар ховуларлыг,
Арат чону ажыл-ишчи, арбын малдыг,
Алдар аттыг маадырларлыг Чөөн-Хемчик.

Маңнык-торгу хээлиг хептиг
Маадыр чоннуг Чөөн-Хемчик.

Черни-дээрни сиртиледир девип турар
Күчүтеннер, арзылаңнар мөгелерлиг
Чүглүг куш дег, чарыштарга эртип келир
Чүгүрүктер чурту болган Чөөн-Хемчик.

Улус-чону чоргаар омак,
Улуг иште Чөөн-Хемчик.

Кожуун сүлдези

Тус чүүл дараазында айтыгда: Чөөн-Хемчик кожуунунуң сүлдези.

География

Чөөн-Хемчик кожууну республиканың барыын талазында турар. Ооң кызыгаары: барыын чүкте соңгу — Барыын-Хемчик кожуун, чүкте — Сүт-Хөл кожуун, чөөн чүкте — Чаа-Хөл кожуун, мурнуу чүкте — Өвүр кожуун. Чериниң шөлү — 6484,56 км².

Төөгүзү

XVIII векте Даа кожууну тургустунган. Кожуунну Чөөн-Хемчик деп 1929 чылда эде адаан. «Дзун» деп сөс моол дылдан «чөөн» деп сөстен илерээн.

Девискээри

Чөөн-Хемчик кожууннуң административтиг төвү — Чадаана хоорай. Кожуунда 11 суму бар.

Баян-Тала сумузу, төп сууру Баян-Тала;
Чадаана сумузу, төп сууру Бажың-Алаак;
Ийме сумузу, төп сууру Ийме;
Теве-Хая сумузу, төп сууру Теве-Хая;
Хорум-Даг сумузу, төп сууру Хорум-Даг;
Хайыракан сумузу, төп сууру Хайыракан;
Хөндергей сумузу, төп сууру Хөндергей;
Чыраа-Бажы сумузу, төп сууру Чыраа-Бажы;
Чыргакы сумузу, төп сууру Чыргакы;
Элдиг-Хем сумузу, төп сууру Элдиг-Хем;
Шеми сумузу, төп сууру Шеми.

Кирсарай арбаны Чадаана хоорайынга хамааржыр.

Сураглыг кижилер

Кожуунга төрүттүнген улус

Кенденбиль, Ростислав Докур-оолович — Тываның баштайгы тыва композиторларның бирээзи.
Кенин-Лопсаң, Моңгуш Бора-Хөө оглу — Тываның улустуң чогаалчызы.
Моңгуш, Маадыр — Тыва Республиканың Арзылаң мөгези.
Куулар, Алдын-оол Содун-оолович — Тыва Республиканың Начын мөгези.
Куулар, Чамыяң Сегбеевич — ТАР-ның дөрт дакпыр чемпиону, 1930 чылдар үезинде Арзылаң мөге.
Моңгуш, Чечен-оол Алексей оглу – хостуг хүреште тыва мөге.
Байысклаң, Моңгуш Данзын оглу – тыва эки турачы, гвардияның улуг лейтенантызы, комиссар.