Байысклан, Монгуш Данзын оглу
Байысклан, Монгуш Данзынович (1913, Шеми, Чөөн-Хемчик, Тыва – 1986, Кызыл) – тыва эки турачы, Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчизи, комиссар, эскадрон командириниң оралакчызы, Москвада Чөөн чүктүң ажылчы чоннарының коммунистиг университединиң доозукчузу, ТАР-ның Республика ордениниң кавалери.
Намдары эдер
Монгуш Данзынович Байысклан 1913 чылда Чөөн-Хемчик кожууннуң Шеми деп черге төрүттүнген.
КУТВ-тың сургуулу эдер
Ада-Чурттуң Улуг дайынының бичии бертинде, 1938 чылда, Монгуш Данзынович Москвада Чөөн чүктүң ажылчы чоннарының коммунистиг университедин (КУТВ) дооскан. Ооң соонда профэвилел органнарынга ажылдап, республиканың Дээди судунуң кежигүнү бооп чораан. А оон ол, бижик-биликтиг, политиканы багай эвес сайгарып билир кижи бооп, өске тускай эртемниглер-биле кады Тываның араттың революстуг шерииниң политажылдакчызынга томуйлаткан.
Эки турачы Байысклан эдер
1943 чылда эки турачы М. Байсклан комиссар, эскадрон командириниң оралакчызы бооп, эрес-дидим дайылдажып турган. Украин хоорай Дубнонухостаар дээш туруп көрбээн каржы-дошкун, хан төгүүшкүннүг тулчуушкун тыва эки турачы эскадроннуң бүгү дайынчыларынга эң тураскаалдыг тулчуушкуннарының бирээзи апарган. Дайзын хоорайдан так туттунуп турган. Шынын чугаалаарга шак ол чугула харылзаа белдири ийи талага онзагай моондак апарган, ынчангаш бистиң дайынчылар-даа, фашистер-даа ол дээш амы-тынын харамнанмайн чаалашканнар. Монгуш Байскланның комиссарлааны Түлүш Кечил-оолдуң эскадронунуң дайынчылары боттарын маадырлыы-биле көргүскен.
Дубно чанынга демги тулчуушкунга тывалар халдаашкынның эң бажынга таварышкан, оларны ийи кыдыындан 31-ги гвардейжи аъттыг шеригжи полктуң өске ийи кезээ камгалап турган.
Капитан болгаш ооң оралакчызы байдалды хынамчалыг өөренип көрүп, солдаттарының эккелген медээлерин ылаптааш, чаңгыс-ла шын шиитпирин хүлээп алган: дүн када хенертен, дайзын манаваанда, дорт атакалаар.
Ынчалза-даа дүнеки тулчуушкун узамдыгып, чүгле дүъште доозулган. Немецтерни хоорайдан үндүр шааптарга, олар чаа шөлүнге чүс ажыг өлүрткен улузун каапкаш, дезипкен. Бистиң таладан база чидириглер турган , а комиссар Байскланны балыглапкан. Балыглаткаш, ханы төктүп-даа турза, ол тулчурун соксатпаан.
Чеже өске тулчуушкунга киришпээн дээр. Өлүм-биле чеже катап удур-дедир көржүп турган. Чаңгыс-ла чүүл билдингир: бо коргунчуг дайынга бистиң чон белен эвес тиилелгени чедип алган, ол дошкун чылдарда сая-сая совет улус дыңнап көрбээн маадырлыг чорукту, чижеглээр чүве чок эрес-дидим чорукту көргүскен.
Эскадроннуң баштайгы комиссарының тураскаалы чоннуң сагыжында дириг: ол – Кызылдың хүндүлүг хамаатызы чораан, ооң ады-биле Суг-Аксында кудумчуну адаан.
Уруу - Орус-оол Светлана Монгушовна - филология эртемнериниң доктору.
Шаңналдары, ат-алдары эдер
- Кызыл Тук ордениниң кавалери;
- Ада-чурт дайынының ордениниң бирги, ийиги чергезиниң кавалери;
- ТАР-ның Республика ордениниң кавалери, база хөй медальдар-биле шаңнаткан
- Кызыл хоорайның хүндүлүг хамаатызы
Дөс эдер
- Монгуш Данзынович БАЙЫСКЛАН // XX чүс чылда Тываның алдарлыг кижилери. Күрүне ному. Кызыл. 2004. С. 111
- Байсклан Монгуш Танзынович // Назидание потомкам 1945—2010. — Кызыл, 2010. — С. 18-19
- Сундуй М.Б. Эскадроннуң комиссары // Эки турачы аъттыг эскадрон. — Кызыл, 2005. — С. 41-47
Шөлүглер эдер
1. Комиссар тувинских добровольцев Монгуш Байсклан. 100 лет со дня рождения
3. Сундуй М. Б. Добровольный кавалерийский эскадрон (Евгений Пажитнов) / Проза.ру