Ийме

Ийме суму – Чөөн-Хемчик кожуунда суурларның бирээзи-дир. Сумунуң оон өске аттары – Улаан-Быраа, Кызыл-Чыраа. Шыны-биле адаар болза, «Улаан-Быраа» деп моол атты тывалап Кызыл-Чыраа деп очулдурар. А «Ийме» дээрге Хемчиктиң солагай талазында улуг ала дагны ынчаар адаар.

География

Ийме сумузу Кара-Даг деп улуг дагның дужунда, Хемчиктиң оң талакы эриинде, арга-арыг чанында суур. Ооң аргаларында чыжыргана, долаана, чодураа дээш оон-даа өске чемиштиг чадаң ыяштар, дыттар, теректер өзүп турар. Иймежилер бир онзагай амданныг чыжырганага «шөймек-куу» деп ат база бергеннер.

Иймениң кашпал дагларында, хаяларында, ховуларында кандыг-даа аңнар биле куштар бар. Те-чуңма, ирбиш, дырбактыг, дас, эзир, дуруяа, аңгыр дээш оон өскелери-даа бар.

Ийме сумузу амгы үеде муң хире чурттакчылыг. Советтиг Тыва үезинде суурга ийи муң ажыг кижи чурттап турган. Оларның чамдыызы Тываның барык бүгү-ле кожууннарынче көшкен болуп турар. Куңгуртугда безин иймежилер бар деп суур улузу билир.

Ийме суурнуң чөөн чүгүнден эгелээн, 30 хире км узак, Баяжы дагларында Кызаа деп черни эрткеш, Шаңчы суурга келир орук бар. Иймеден Элезинниг-Ховуну эрткеш, Сесегелээш, Чаа-Хөл кожуунче ажар орук бар. Иймениң барыын чүгүнде Баян-Тала суур биле Чадаана хоорай бар, а Хемчиктиң солагай талазында Ишкин сумузу бар. Иймежилер шаг-төөгүден бээр бо сумуларның чурттакчылары-биле чоок төрел харылзаалыг.

Ийме сумузунуң чурттакчылары сууржуң амыдыралче кирбээнде, көжүп чурттап чораан черлериниң аттары-биле адаан тос арбанныг турган. Оларның аттары мындыг: Улаан-Быраа, Хомужак, Сесеге, Баяжы, Улуг-Шеле, Кужур, Теректиг, Шом-Шум, Улуг-Уру.

Ол тос арбаннарның чайлагларынга, кыштагларынга шаг-төөгүден бээр ондар, моңгуш, сат, түлүш, ховалыг дээш оон-даа өске төрел-бөлүктерниң төлээлери көшкүн амыдыралдыг чурттап чораан.

Ийме сумузунуң онзагай чараш черлери базым санында. Оларның аразынга дараазында черлер хамааржыр: Баяжы, Көк-Терек, Көжээ-Шөлү, Кум-Суу биле Элезинниг-Хову, Сесеге, Шом-Шум дээш оскелери-даа.

Элезинниг-Ховунуң кумнары кайгамчык чараш. Ында Тывада ховар дээн хам-ыяштар өзүп турар. Ол кумнарның ортузунда Кум-Суу деп аржаан суу агып турар. Элезинниг-Ховуга келген улус ыраккы тускай оранга келген-даа ышкаш болур.

Иймежилер Көк-Терек ховузунга кызыл-тас, арбай, чиңге-тарааны болгаш суланы суггаргаш, тарып ап чораан. Советтиг Тыва үезинде Көк-Терекке тараа аймаандан аңгыда ногаа аймаан, кукурузаны, медэни база оон-даа өске үнүштерни тарып турган. Ынчаарда Көк-Теректе алдыы, үстүү дээр шөлдер суггарар ийи бугалар (арыктар) бар. Ону час келирге-ле септеп ап, сугну үндүрүп, дагып турганнар. Ол арыктарның суунга кижи эштип болур, ортумак хемчээлдиг хем хире улуг. Амгы үеде-даа ында иймежилер тараазын тарып, сигенин кезип ап, Көк-Теректиң дүжүткүр шөлдерин кагбааннар.

Иймежилер Сесеге ховузунга советтиг үеде тараа аймаан хөйү-биле тарааш, дүжүдүн ажаап алгаш, бүдүн Тываның кожуун сумуларының аразынга шылгарап, ажыл-ишчи ады чалгып чораан.

Төөгү

Ийме сумузунуң төөгүлүг черлери хөй. Көжээ-Шөлүнде бурунгу уйгурларның шивээзиниң орну бар. Ону Иймениң чурттакчылары «Малгаш-Бажың» деп адаар. Ооң барыын чүгүнде, 100 хире метр ырак черде даш көжээ-кижи база турар. Ону херимней тургускан даштарның бирээзинде бурунгу түрк руналыг бижик база бар. Шак ындыг бижимел турааскалдар Ийме девискээринде Хая-Бажы деп черде бар. Оон ыңай Ийме I руналыг бижикти база суурнуң чоок кавызындан тыпкан. Ол бижикте домакты бурунгу түрк дылдан тыва дылче очулдурар болза, мынча деп каан: «Ыдыктыг чуртумга маадыр болганым ужун уйгур хаандан бээр келдим».

Бурунгу шивээ Малгаш-Бажың-биле дорт харылзаалыг Чал-Орук дээр хана Сесегелээш, Кум-Суулааш, Бедик-Хавак кырылааш келген, ам-даа бар, ам олап машиналар халчып турар. Чал-Орукту иймежилер «Чиңгис-Хаан оруу» деп база адап турарлар, чүге дизе ол бурунгу үениң камгалал ханазы амгы үениң асфальтылаан оруунга дөмей боорга. Ол хананы дой-довуракты ийи-үш метр бедидир таптап тургаш, база-ла ийи-үш метр кылдыр калбайтыр туткан болуп турар. Хананы эртемденнер шинчилээш, бурунгу уйгурлар үезинде кылып каан деп тодаратканнар.

Хая-Бажы деп руналыг бижикти Иймениң барыын чүгүнде 8–9 км ырак хаяда бижип каан. Ында бижиктерни бурунгу түрк руналар база төвүт үжүктер-биле оюп бижип каан. Оон ыңай ол хаяларда аң-мең дүрзүлерин база ол черлерге бурунгу үелерде чурттап чораан төрел-бөлүктерниң таңмаларын оюп каан.

Улус Иймени шыдыраачылар чурту деп адап турар. Маңаа билдингир шыдыраачылар турганы шын. Оларга Моңгуш Дамбаа, Балган Ламаш-оол хамааржыр. Бо шыдыраачыларның салдарындан боор, Иймеден шыдыраага спорт мастерлеринге кандидаттар Т. Мөңгүн-оол, М. Максим, Бегзи Өнер-оол, Ондар Алдын-оол Содунамович ышкаш шыырак шыдыраачылар бар.

Ат-сураглыг чон

Ийме чурттуг Тываның ат-алдарлыг кижилери хөй. Оларга дараазында улус хамааржыр: хөөмейжи, ыраажы Дакпай Максим Чаламович, чогаалчы Ондар Аракчаа Чүлдүмович, Тываның ховар оглу Ондар Коңгар-оол Борисович, хөөмейжи, ыраажылар Моңгуш Борис биле Солун-оол Чолдак-Хунаевич алышкылар, Тумат Чодураа, Ондар Бады-Доржу, Тумат Эртине база өскелер-даа. Бо даңзыны номчупкаш, «Ийме ыраажылар, хөөмейжилер чурту» деп чоок кавы суурлар улузунуң чугаазынга бүзүревес аргажок. Иймениң ховар оолдарының, кыстарының чаяны чуртунуң оъдунда бе, суунда бе?

Чамдык улус Ондар Коңгар-оол Борисовичини Шеми, Хорум-Даг чурттуг деп-даа турар. Ынчалза-даа ооң ук-төөгүзү Ийме суур-биле сырый харылзаалыг. Ооң ада-иези, өгбелери Ийме чурттуг.

Хомду дайынынга шылгараан Ондар Сундуй-оол Допуш оглу Ийме чурттуг. Ол аңаа дайын-чаа соонда болган моол, тыва мөгелер киришкен байырлыг хүрешке сес мөге аразынче киргеш, чиңзелиг бөрт-биле шаңнаткан.

Союспаң дээр ады-сураа тоолчургу чугааларже кирген мөге база Ийме чурттуг. Ол ондарларның Сеңгин-Чаңгызының мөгези турган.

Тываның алдарлыг мөгези Сарыглар Семис-оол Борбак-Хүреңовичиниң авазы база Ийме чурттуг. Ооң авазы Ондар Сундуй-оол Допуш оглунуң кады төрээн кыс дуңмазы чораан.

Иймениң мөгелери амгы үеде Тывада болуп турар хүрештерде бо-ла киржип турарлар. Оларның даңзызынче мындыг аныяк мөгелер кирип турар: Ондар Арсень, Даңгыт-оол Начын. Амгы үеде 16–18 харлыг элээди оолдар аразында шыырак хүрежип чоруур мөге Моңгуш Камгалакчының адазы Ийме чурттуг.

Иймени чүгүрүк аъттар чурту база дээр. Шаанда база совет үеде иймежилерниң чүгүрүктери кожуун, республика чергелиг маргылдааларга эртип турганнар.

Иймежилер уран-чүүлден, спорттан аңгыда күш-ажылга, эртем адырынга, политикага шылгарааннар. Тываның муңчу малчыннарының даңзызынче дараазында иймежилерниң аттары кирип турар: Ондар Стай-оол Күр-Базырович, Ондар Иван-оол Дугар-оолович. 2013 ч. Наадымының бир чемпиону Моңгуш Кежик Иймениң чурттакчызы.

Чөөн-Хемчик кожууннуң амгы үеде чагырыкчызы Моңгуш Байбек Надажапович база Ийме чурттуг. Ол хуу сайгарлыкчы, малчын база. Ооң хуу бүдүрүлгези «Юрта» Чадаана хоорайда эки ажылдап турар.

Эртем адырында иймежилерден төөгү эртемнериниң кандидады Ондар Гагина Алдын-ооловна база медицина эртемнериниң доктору Ондар Эремаа Алдын-ооловна угбашкылар ат-алдарлыг, чедиишкинниг ажылдап чоруурлар.

Суур уран-чүүлде

Ийме чурттуг педагогика эртемнериниң кандидады, Тываның гуманитарлыг шинчиледер институдунуң библиотекары Моңгуш Зоя Мытпыылаевна ооң авазы Алажык Сүсүгбеевнаның чоннуң мындыг ынак ырызындан бир кожумакты сактып чоруур:

 
                                  Улуг шыктыг Улаан-Бураа,
                                  Уруг шагдан чуртум чүве.
                                  Узак-кезек чорук чоруур,
                                  Ушта челер аъдым чүве.

Чогаалчы Ондар Аракчаа Чүлдүмовичиниң «Чадаана» деп ырызандан одуруглар:

                                  Сарыг дыттыг Чадаана
                                  Салбастадың Чадаана,
                                  Сарыым сени Долаана
                                  Сакты бердим дораан-на.

Дөс

Чамдык медээлерни дараазында номнардан номчуп бижээн:

1. Ондар А. С., Ондар С. Б. Төрээн черим, төрел чонум. Сактыышкыннар. Шүлүктер, чечен чугаалар. Кызыл: Тыва Республиканың башкылар билии бедидер институттуң редакциязы, 2007. 50 а.
2. Ондар А. С., Ондар С. Б. Улуун утпас, угун часпас. (Сактыышкыннар). Кызыл: Тыва Республиканың башкылар билии бедидер институттуң редакциязы, 2007. 66 а.
3. Бо чүүлдүң авторунуң ынак суурунуң дугайында сактыышкыннары база билиглери мында бижиттинген.