Урянхай край

Урянха́й край (тыв. Таңды Урянхай, кыд. ёзу. 唐努烏梁海, бөд. 唐努乌梁海, пиньинь: Tángnǔ Wūliánghǎi пиньинь Tángnǔ Wūliánghǎi) — 1914-1921 чылдарда Тываның орус ады. 1912 чылга чедир бо чер Цин империязының составынга турган. Даштыкы күрүнелер-биле харылзаа документилеринде ооң адын ол үеде «Таңды-Урянхай» деп адап турган.

«Урянх» деп сөс — моол дылдан келген. Тываларны урянхайцы, урянхайлар деп ХVII — XX вектиң эгезинде орус документилерге ынчаар адап турган.

1870 чылда Урянхай крайга орус тараажылар амыдырап эгелээш, 1909 чылда оларның саны 9 муң кижи чеде берген турган.

Россия империязының протекторады

Кыдатка 1912—1913 чылдарда Синьхай хувискаалының соонда тыва нояннар (амбын-ноян Комбу-Доржу, Чамзы Хамбы-лама, Даа-хошуннуң нояны Буян-Бадыргы база өскелер-даа) Россия империязының составынче Тываны киирип алыр кылдыр дилег чагааларны киирип турган.

1914 чылдың апрель 4 (17) хүнүнде Россия Урянхай крайны бодунуң протекторадының адаанга шупту 5 хошуннары-биле хүлээп алган. Крайны Енисей губерниязының составынче киирген. Урянхай крайның политиктиг болгаш элчинниг херектерин Иркутскунуң генерал-губернаторунга дамчыткан. Крайның иштики ниити удуртулгазы амбын-ноянның холунга-даа турган болза, шынында хамык эрге-чагырганы Урянхай крайда орус көшкүннерниң херээн удуртуп-баштап турган орус комиссарларның холунга турган. Оларның кол турган чери 1914 чылда тургустунган Белоцарск суур турган. Ол үеде Урянхай крайның чурттакчыларының саны 73 муң кижи турган.

Урянхай край 7 хошуннуң турган: Бейсэ, Даа, Маады, Оюн, Салчак, Тожу база Чооду.

Урянхай край Россияга хамааты дайын үезинде

1918 чылдың март айда Урянай крага ында чурттап турар орустарның IV-кү чыыжынга крайга Совет чазактың эрге-дужаалы тургустунган. 1918 чылдың июнь айда орус болгаш тыва чурттакчы чоннуң V-ки чыыжынга оларның аразында Тыва деп черде тывалар чурттап турар болгаш олар Россияның протекторадындан ам хостуг деп керээ чарып алганнар. Ол үеде арай оор чорук, үен-даян чагырга чок шимчэшкиннер көвүдээн, ынчан Тываның удуртукчу чанчыннары бөдүүн чоннуң ындыг чоруундан корткаш, кыдаттар болгаш моолдардан дуза дилеп эгелээн.

Крайже ол үеде кыдат болгаш моол шериглер кирип эгелээн, ынчалза-даа Сибирьниң түр Чазаа 1918 чылдың чайынында оларның крайдан чоруй баарын чедип алганнар. Кузүн катап-ла кыдат шериглер Ян-Шичао деп кижиге баштаткан мурнуу болгаш барыын кожууннарга кирип келген. Ооң соондан Урянхай крайже Максаржапка баштаткан моол шериглер кирип келген. 1918-19 чылдарда большевиктерге удур Сибирниң чазааның улузу Россияның Урянхай крайда протекторадын салбазын кызыдып турган. Ону чедип алырда, олар тываларның сарыг шажынчы удуртулгазын деткип, удуртукчу дарга-бошкаларның акша-шалыңын көдүрүп берип турганнар. Колчактың Омскуда Чазаа Урянхай крайга ол черниң улузунуң ужур-чаңчылдарын хажытпас эрге-чагырганы тургузарын шенеп турган.

Ынчалза-даа 1919 чылдың чайынында кызыл партизаннарның А. Д. Кравченко база П. Е. Щетинкинге баштаткан шериглери келген соонда хаанныг чазак Урянхай крайга эрге-дужаалын оскунган.

1919 чылдың кузүнүнде кызыл партизаннарның шериглериниң колдуу чорупкан соонда, база катап кыдат болгаш моол шериглер көстүп, күштелип, ол черниң чонун үптеп, түредип эгелээн.

Колчакты чылча шапкаш, Кызыл шериг 1920 чылдың төнчүзүнде – 1921 чылдың эгезинде кыдат шериглерни чылча шапкан, а 1921 чылдың чайынында Моолга хувискаал өөскээн соонда моолдарның арткан шериглери база чана берген.

1921 чылда Тыва Арат Таңды-Тыва Республика тургустунган, 1926 чылдан тура Тыва Арат Рспублика деп адаттына берген.

Литература

• Кузьмин Ю. В. Урянхай в системе русско-монголо-китайских отношений. Иркутск, изд-во ИГУ, 2000. — 66 с.
• История Тувы (2001). 2-е изд., перераб и доп. Новосибирск : Наука. Т. 1.
• Дубровский, В. А. (1994) Установление покровительства над Тувой в 1914 г. Кызыл : Республиканская типография.