Чаа-Суур
Чаа-Суур — Тыва Республиканың Өвүр кожуунунда суму. Чаа-Суур сумузу С.О. Таспай чогаалчының бижээни «Чаа-Суурум» деп ырызы-биле алдаржаан.
Географтыг туружу
эдерТываның мурнуу чүгүнде Моол чурту-биле кызыгаарлашкан Өвүр кожууннуң чөөн талазында Сарыг-Хөл болгаш Дус-Даг сумуларының ортузунда чыдар. Айлыгбай - Буга-Шазы - Арыг-Бажының Артыы-Хову Калбак-Кежиг - Дус-Даг ынчаар 110-111 метр кызыгаар аразында - Моол Арат Республиканың чөөн чүкче углуг кызыгаар шугуму 126-127 хире черде кызыгаар демдээниң аразындан Сарыг-Хөл сумузу-биле кожалашкан. Амгы Ак-Чыраа ажыл-агыйының сиген белеткээр Сарыг-Хөл бригадазын таварааш, Ирбитей хемден Хачы-Оруу деп черни таварып, Дытчыкты кырладыр Өвүр кожуннуң девискээри Кара-Хемге четкен. Чаа-Суурдан Хандагайтыга чедир 100 км, а Кызылга чедир 365 км.
Төөгүзү
эдерЧаа-Суур сумузу 1974 чылда катап тургустунган. 1937 чылда Чаа-Суурнуң девискээринге суурну тудуп болур-дур дээш, тукту Улуг-Хемден Сүрүн-оол деп кижи кадаан. 1939 чылда баштайгы бажыңнарны тудуп эгелээн. Мезил-оол Түлүш, Севең-оол Түлүш, Магажык Шарап оглу Түлүш, Кызыл-оол Сендижик оглу Түлүш, Арагачы Дозунчук оглу Кыргыс, Бичежик Түлүш оглу Бичежик, Кечил-оол Түлүш оглу Кечил-оол, Сундуй Дорбуй оглу Түлүш деп тудугжу араттар баштайгы бажыңнарны суурга тудуп кылганнар. Оларның даргазы Доңгак Хорагай турган.
Сумуга 1949 чылда «Совет Тываның 5 чыл ою» колхоз тургустунган. Ол сумунуң бирги колхозу болган. Ооң баштайгы даргазы Степан Шогжал оглу Кончук (чамдык документилерде Степан Бады-Төмүр оглу Кончук) турган. 1967 чылда «Совет Тываның 5 чыл ою» аттыг колхоз «Торгалыг» колхоз-биле каттышкан, Чаа-Суур суур салбыр апарган. Даргазынга Чөөн-Хемчик чурттуг Дүдераа Лопсан оглу Ондар соңгуткан. Ол үеде Чадаанадан тудугжулар чаа кудумчуну немей туткан, амгы Ленин кудумчузу ол.
1972-1974 чылдарда суур чоогунга ховуга аэропорт турган.
1990 чылдың апрельде «Эртинелиг» совхоз тургустунган. Баштайгы директору Далай-оол Кыргыс оглу Арагачы турган. Эде тургустунганының соонда, «Эртинелиг» совхоз 1995 чылдың июнь 30-де ажылын соксаткан. 1995 чылдың июль 1-ден эгелеп, 6 кооператив тургустунган: Чайлаг-Хем, Кадый-Бажы, Эзирлиг, Дөргүн, Ирбитей-1, Салгал.
1941 чылда 4 чылдыг эге чада школазы Дус-Даг сумузунга ажыттынган. Ооң баштайгы директору, билдингир тыва чогаалчы Бегзи Одай-Сүрүң оглу Донгак турган. 1973-1974 чылдарда эрги школаны улгаттырары-биле немелде тудугну база спортзалды кылган.
1974 чылда Чаа-Суур сумузу катап тургустунган. Чаа сумунуң бирги даргазы Дамбажык Доспан оглу Тумат, секретарынга Сенгиижал (Сеңгии) Севек оглу Серембиль ажылдап чораан.
Чоннуң деткимчези-биле 2008 чылда ол үеде суму чагырыкчызы Василий Авыт-оол оглу Түлүш субурганны кылдырган.
Сумунуң амыдыралы
эдерЧурттакчы чонунуң саны — 700 ажыг кижи.
Сумунуң кол угланыышкыны — мал ажыл-агыйы. Хуу кижилер шээр, бода база чылгы малды азырап өстүрүп ап, амыдырап турар.
Суурда албан черлери: ортумак школа, уруглар сады, көдээ Культура төвү, эмнелге, көдээ библиотека, хуу садыглар, «Чаңгыс суур - чаңгс бүдүрүлге» губрнатор төлевилелиниң ыяштан кылыглар бүдүрүлгези ажылдап турар. 2002 чылда Тыва Республиканың Чазак Даргазының удуртулгазы-биле Ажи Архимед аттыг стадионну чоннуң күжү-биле ажыткан.
Дөзү
эдер- Солун «Шын»: 2014 ч. август 12, №99 (18526); рубрика «Төрээн чуртуң төөгүп берем»: «Ырда кирген Чаа-Суурум», авт.: Людмила Тюлюш, ар. 6.