Дус-Даг
Дус-Даг - Өвүр кожуунда онзагай даг.
Дус-Даг дугайында
эдерДус-Даг бай-байлак оран. Чүгле Өвүр кожуунунуң эвес, бүдүн Республиканың база бир чараш булуңу. Дагның эң шышпык бажында бедии 1809 метр, дус алыр уургай дагның мурнуу-чөөн талазында. А дагның мурнуу-чөөн талазында дусту казып ап турарлар. Дус-Даг суурдан ол эртинелиг дагга чедир аразы 14 километр. Ынаар баар орук Торгалыг хемче агып кирип чыдар Ак-Тал биле Шара-Нур хемчигештерни эрткеш, калбак шөлде дыйлаңайнып шөйлүп бар чыдар. Барыын талазындан Дус-Даг биле кызыгаарлаттынган, а чөөн талазындан дужаашкан Оргу-Дагдан. Шөлүвүс мурнуу чүк талазынче чиңгелеп ийи даг биле кызыгаарлаттынып турар. XIII-XIV чүс чылдарда-ла кыдаттар бо дагның дузун казып эгелей берген деп «Сибирьниң төөгүзүнде» бижээн. Олар дусту каскаш, Торгалыг, Элегес хемнерниң унун таварты Улуг-Хемниң эриктеринче болгаш харын-даа бодунуң можуларынче, Моол таварты сөөртү турганнар.
Ол үеде чаъс-чар эвээжеп, хемнер сыыгап, сериидеп, ымыраа-сээк шиглей бергенде коштуг-комнуг дусчулар бо-ла душчу бээрлер. Олар чок болза Дус-Дагже, чок болза чуртунче ээп чанып бар чыдар. Шары-буга коштааннары-даа бар. Ол хамаанчок шары эзертеп мунуп алган дусчуну бо-ла көрүп болур. Дусчулар бөлүк-бөлүү-биле чоруур, дөрт-бештен черле эвээжевес. Бир кижи-ле адак дээрге-ле хуузунда 4 хире шары азы ол хире аът коъштуг чоруур. Ол үеде шары мунуп алгаш, коъштуг шары биле буга сүрүп, Хемчик бажындан үнгеш, аныяк Чыргакыны өрү алгаш, Таңды арт-сынын ажып, Хандагайты, Улаатай таварып Өвүрнү одурткаш Дус-Дагга чедер.
Эңдерик хөй коъштуг-комнуг дусчулар кара суглуг оът-сигени хөлбеңейнип чыдар булак чанынга Дус-Дагдан элээн ырадыр, 200-300 базым черге одагланып чораан. Кожазында күзеглээн аалдардан сүттеп алгаш, сарыг шайын хайындыргаш, өрү-куду чажып чалбаргаш, оран ээзи ээ көрүнзүн, байлаан бичиилеп-даа болза хайырлазын дээш йөрээл салыр. Оон барып шайын аартап, далганын шыгыдып олурарлар дээр. Аъш-чемин чажып чемненгениниң соонда, дус хап, оюп кириптер.
Дус-Дагның иштинге кире бергеш, өөрү хап турда бир кижи карак салбайн кадарып турар. Дээвиирде азы ханада доозун бурт дидир деп, медээлей кааптарга-ла уне-ле халчыр. Оон башка дус базып кааптар. Халап болбазын дээш чалбарып-ла турар. Кош дусту дең-дең оюк кылдыр балды-биле каш хонукта оюп, хооруп кээрин кончуг шүүттүг ажыл деп санап чораан. Кызып-кылайып чорааш эккелген дус үнелиг, төктү бээрге аас-дыл үнери-даа чөп. Биеэде дусту кончуг үнелеп хүндүлээр, кайы-хамаанчок артап болбас. Кончуг арыг кызыл дус эм болур дижир. Дус кара деп чүве база бар. Оюк дусту топтап казып турарга, ында шил дег кылаңайндыр херелденип чыдар ойбундуларлыг. Ону баштай адырып алгаш, чараш үнелиг эртине кылдыр шыгжап эдилээр. Дусту кижиден харамнанмас. Биеэде «Думчуу чокта өөрениир, дузу чокта өөренмес» дээр. Дус-Дагның дузун бир дугаарында тывалар казып эгелээннер. Баштай козага чылгап турган оңгарны каскаш, каң балды-биле дусту оюктай каскаш, шары, теве, аътка чүдүрер кылдыр белеткеп алырлар. “Оюк дус” деп сөс оон үнген. Чүдүрүп эккелген дузун үлежир кылдыр база бузарлар. Балды тудуп алгаш, хамаанчок буза шаап тогландырбастар. Керзеңней оюп алыр. “Керзең” деп сөс оон үнген. Ол дугайында солун кылдыр ырлажыыр чораан.
Орай дүне чорбас кылдыр
Орук аксын дестеп каар мен.
Ортунунга душпас кылдыр
Оюк дуска чыгап каар мен.
Ол шагда машина-техника, тускай дериг-херекселдер бар эвес, дусту хол-биле казар кончуг аар-берге, озал-ондактың айыылы кончуг турган. Улуг күженниишкин-биле тып алган дусту өске кожууннарже аът, тевеге чүдүргеш, дажыыр. Дустаан кижилер ай-айы-биле чиде бээр, чамдыызы айыыл-халапка таварышкаш дедир эглип келбези улуг чидириг болур. Шаанда назыны дөгүй берген кижи мөчүй бээрге, ажаап каапкан соонда, бичии уруглар чоктап: «Кырган-ачам канчап барган?» - деп айтырарга, «кызыл-дустай» берген деп будулдурар ужуру ында.
Дус-Даг дугайында тоолчургу чугаа
эдерКөвүрүлзүн хоп-хоп
Хоорулзун, хоорулзун хоп-хоп
Кагар дус кезенгилештир хоорул.
Кезенгилештир оюлзун
Дөрбелчинней хоорулзун
Эл-довүрак бузулбазын
Эндээ четкер болбазын,
Чамбы дипти туткан дузум, суум, тараам
Өршээ, өршээ!
Өртемчейим тудуп өршээ
Айыыл-халап дүжүрбейн көр, өршээ!
"Түлүштерниң бир сураглыг аңчызы те, чуңмалаар дээш иштии сынче базып үне берген. Часкам хаяларлыг, кадыр туругларлыг мээстер баарынга өскүс анай безин көзүлбээн. Хүнзедир-даа хараттынып келирге, чүү-даа чок. Ам канчаар, куруг чанар эвес аан, эртенги одар аңнаар деп бодай берген. Даң бажы шара-хере турда туруп алгаш, ол одар манап чоруп-ла каан. Таңдызындан диленип келгенин алгап-йөрээп алгаш, каътташкак-каътташкак мөкүлдерниң арнын харай берген. Хөөкүй иштии таңды черле аңчызын куругладыр эвес, козага бо көстү хонуп келген. Ол одарлавайн-даа сынны куду тутсуп бадыпкан. Олча хая бээри ол бе, арай деп көстүп келген козага чүге доктаавайн баары ол ирги деп бодап, боо тавы хире черге чедип алырын бодап, аңчы ооң соондан кеденип-ле чораан.
Борзаң-борзаң хаяларга ажытталып, аңның соондан кеденип-ле олурган. Тежигежи хенертен чиде берген. Аң чажырып алыр хире ыяш-даш бар эвес, бо тас оранга канчап баар аң боор, деп аңчының кайгаанын канчаар боор ону. Азы аза-четкери аңчы мээң караам дуглап алгаш, оранның өскүс анайын чажырып алыры ол чоор бе, деп аңчының бажы ышкан. Таңды кежиин четтирер дээш диленип келген аңчы харын-даа корга берген. Четчир чыгаан те көзүлбейн, чашты бээр байтыгай, азарганчыг кушкаш безин көстүп чыдар куу чер.
“Оран Таңдым өршээ! Чилиглиимни чиир дээн, чилби-чазый диве!” – дээш, аңчы чалбарыын номчуп-ла олурган. Ол аразында хүн херелдери мээс талаларын чырыдыпкан. Козага чиде берген тас черже аңчы көрүп-ле орган. Сактырга бир-ле чүве агараш кылынган. Топтап көрген, козаганың кудуруу сорташ кыннып, ол бир-ле чүвени медээжок амданнанып чылгап турар болган. Мырыңай тас черде оңгар черден аң үнүп кээрге аңчы ону даяалап каан. Бо тас черде хайыр бар болганы ол-дур аа кылдыр бодап, олчазынга чеде берген. Аңнып чылгап турагн хайыры дүвүрең эвес, хүн караанга кылаңайнып турар карактарлыг кызыл хая болуп-тур.
Аңчының кайгаанын канчаар ону: аңнарның дылының аайы-биле оңгарарып кире бергилээн, карактары мөңгүн ышкаш, хүн караанга чырыткылаңайнып турар элдеп хаяага дээринден ол корткан. Канчап билир, кижи дээп болбас эртине-даа ыйнаан кылдыр бодап, кайгамчык чараш хаяны шинчилей-ле берген. Холу биле суйбаарга ылап-ла хая, онзагай чыт-даа чок. Холу биле суйбааш амданнанып алган. Дус бооп тур!
Дөө-ле таңды ажыр хөлдерден барып дус шүүрер, харын-даа кужурдан дус-биле хоргастанып чораан аңчы арат, мындыг чаагай арыг, амданныг дусту ылап-ла көрген. Артында-ла хая-даштан бүткен.
Даг дузу шак ынчаар тывылган. Оон эгелээш, Торгалыг хемниң алдыы унунда улуг Таңдыны Дус-даг деп адай берген".
Дөс
эдер- Черноусова М. Сарыг-оолдуң чугаалары. //Шын. 1995, март 1