Социалистиг күш-ажыл маадырлары

Даржаа Эрестол Даржаа оглу (1921-1990) – Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры, аңчы.

1921 чылда Тожуга төрүттүнген.

Тожу кожуунуң "Совет Тыва" аттыг көдээ-ажыл-агый артелиниң кежигүнү чораан. 13 чыл иштинде ажылдааш 390 киш, 4760 дииң, 27 хайыракан, 13 бөрү, 9 дырбактыг кээштерин аңнап күрүнеге дужааган.

1965 чылдың аңчы сезон үезинде кээш хүлээп алыр организацияларга 33 киш, 840 диин кээштерин аңнап дужаагаш, ол чылдың планнын этир күүсеткен.

Ажылынын бедик дэңнелдери дээш Даржаа Э.Д. ВСНХ болгаш ВДНХ делгелгериниң киржикчизи бооп 6 катап киришкен.

1966 чылдың март 22-де СССРЭ-ниң Дээди Совединиң Президиумунуң Чарлыы-биле Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры деп бедик атты тывыскан.

Турген-оол Александр Каранма оглу (1922-1971) – Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры, агроном.

1922 чылда Барун-Хемчик кожуунуң Ак деп черге төрүттүнген.

1941 чылда Алтай крайның Ойротуң көдээ-ажыл-агый техникумун дооскан.

1941-1942 чылдарда Таңды кожуунуң көдээ-ажыл-агый салбырының кол агроному, а ооң сонда эргелекчизи болуп, 1948 чылда Тес-Хем кожуунга чагырыкчылап ажылдап чораан.

1948 чылда Таңды кожууннуң колхозтарынын бедик ажаалгазының түңнелинде Турген-оол А.К. Социалистиг Күш-ажылдың Маадырын тывыскан.

Үрүле Кандан Шыырап уруу (1916-1975) – бир дугаар тыва херээжен Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры, малчын.

1916 чылда Бай-Тайга кожууннуң Тапсы деп черге төрүттүнген. 1949 чылда Бай-Тайга кожууннуң "Победа" колхозунга /"Тээли" совхозу/ малчынап ажылдап эгелээн.

Үрүле К.Ш. каъш чыл ажылдаан чылдар түңнелинде аянчок бедик чедиишкиниг дегнелдерни чедип ап алып, 100 баш хойдан 160 баш хураган хүлээп ап ажылдап чораан. 15 чыл дургузунда уйгу-дыш чок ажылдап чорааш күрүнеге 6 муң баш малды дужаап хүлээткен.

1960 чылда март 7-де ССРЭ-ниң Дээди Совединиң Президиумунуң Чарлыы-биле Үрүле К.Ш. Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры деп демдекти тывыскан.

Үрүле Кандан Шыырап уруу маадыр-ие, өөнүң ээзи-биле 11 ажы-төл өстүрүп кижизиткен.

Даваа Дойбан Дапыян оглу (1931- мөчээн чылы билдинмес) – Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры, алдарлыг комбайнёр.

1931 чылда Каа-Хем кожууннуң Ильинка сумузунга төрүттүнген. Эге эртемниг. Каа-Хем кожууннуң "СЭКП XXV дугаар съезди" аттыг совхозтуң алдарлыг, сураглыг комбайнёру чораан. Даваа Д.Д. чаа машина-техника негевес-даа болза, холга турган машина-техниканы мергежилдиг сайзырадып, делгередип ажылдадып ажыглааш, кижиниң бодунуң ажылынга бердингенин сонуургалын көргүскен. Совхозка 20 чыл ажылдааш күрүнеге 180000 центнер тараа ажаап дужааган, ол дээрге 300 демир орук вагонну ишти хлеб дир. Чеди "алдын" эшелон! Бүгү ажылчын назынында чаңгыс-даа катап план үскен таварылга турбаан.

1976 чылдың декабрь 23-те ССРЭ-ниң Дээди Совединиң Президиумунуң Чарлыы-биле Даваа Д.Д. Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры деп демдекти тывыскан.

Данзырын Калдар-оол Хертек оглу (1931-1981) – Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры, Тываның алдырлыг тудугжуларнын бирээзи.

Бай-Тайга кожуунуң Шуй деп черинге төрүттүнген Калдар-оол көдээ, көшкүн амыдыралды аар-бергезин чажындан көрүп өскен. 15 харлыында ажылдап эгелээн: Шуй суурга бызаңчылап, улуг улус-биле кады школа, эмнелге тудугларынга ол үениң аайы-биле улусчу арга-биле киржип турган. Назы-хары чедерге, шериг албанын эрттирген. Оон халашкаш, каш чыл геологтар-биле тайга-таксыл кезип, дузалакчылап ажылдаан. Чаа комбинат, кода-хоорай тудуунга 1961 чылда чедип-келген. Чогумна-на Ак-Довуракка ол амыдыралга дилеп чорааны бодунуң туружун тыпкан. Ажылга тура-соруктуг, бердинген Калдар-оол удаваанда бригадага эш-өөрүнүң хүнүдүткелин чаалап алган. Ол чүгле бызаңчы эвес, тудугларга негеттинип турганын ёзугаар дашчы, каңнакчы, демир-бетон ажылдарын кылып, шиңгээдип алыр ужурга таварышкан. Ооң шудургузун, сагыш-сеткилинден ажылга эш-өөрүн каттыштырып шыдаарын көргеш, "Тыва даг-дүгү тудуг" эргелелдиң удуртулгазы аңаа комплекстиг улуг бригаданы удуртурун дааскан.

Ак-Довурак хоорайның, ында комбинаттың тудугларынга диңмирээн ажыл-ишчи К.Х. Данзырынның комплекстиг бригадазының ооң бодунуң хууда ажылын үнелээш 1976 чылда ССРЭ-ниң Дээди Совединиң Президиумунуң Чарлыы-биле Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры деп атты тывыскан.

Парыма Маады Ананды оглу (1927-1979) – Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры, тараачын.

Бии-Хем кожууннуң "Хадың" колхозунуң баштаар черинге 1942 чылдың кыжында шала арганзымаар аныяк оол чедип келгеш, колхозка хүлээп алырын дилээн. 15 харлыг Маады Парыма колхозтуң бүрүн эргелиг кежигүнү апарган. Кандыг-даа ажыл дагзыырга, ол улуг улустан чыда калбайн күүседирин кызыдарын бригадир-даа, колхозтуң удуртукчулары-даа эскерип каан. Маады Парыма шынап-ла, сагылга-чурумнуг, ажылдан былдавас, чажап дивес кижи бооп-тур. Чайын мал чеми белеткелинге, күзүн дүжүт ажаалдазынга, а кыжын ниитиниң малының ажаалда-кададынга ажылдап, хостуг үезинде, кым-даа ону дилевээн-даа болза, механизаторларга техника септелгезинге барып дузалажы бээр. Ону барымдаалап көргеш, Маадыны Туранга ажыттынган механизаторлар курузунче өөредип чоруткан. Тракторист, комбайнёр мергежилди чедип алгаш, төрээн колхозунга ээп кээп, холу дыңзыг ажылдап эгелээн.Удаваанда-ла колхозтуң мурнакчы механизаторларының санынга кирген. 1946 чылда комсомол райкому "Хадың" колхозка бедик дүжүттү өстүрер үлегерлиг комсомолчу-аныяктар звенозун тургузарын шиитпирлеп, ооң удуртукчузунга Маады Парыманы сүмелээн. Аныяктар звенозунуң кежигүннери эртем-билиг-биле чепсегленип, агротехниканың үндезиннерин өөренип тургаш, шөлүн күзүн бүгү талалыг чемишчидип, ону тарылгага ыяк белеткээн. Кыжын өдек төп, үрезинни негелделерге дүүштүр белеткээш, часкы тарылганы кыска хуусаада кылып, чайгы ажаалданы соксаал чок чорутканнар. Ол күзун звено быжыглаан черинден көстүп көрбээн бедик дүжүттү, гектарга онааштыр 28 центнер дүжүттү алган. Дараазында күзүн, 1948 чылда оон-даа хөй, гадан 30,5 центнер дүжүттү алган.

Бавун-оол Уин-оол Андреевич (1927 - мөчээн чылы билдинмес) – Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры.

1927 чылда Танды кожууннуң Элегест сумузунга төрүттүнген.

Чылдың дөрт эргилдезинде чымыш үстүр эвес: час келир -чаш төл хүлээп алыр, чай келир -көшкеш чоруп бээр, дүк-даа кыргыыр, күс келир -кышка шыңгыы белеткенир, кажаа-хораа, сиген-ширбиил ...

Хойну бедик дагларга одарландырын С.К. Тока аттыг совхозтуң малчынарының аразындан Уин-оол Андреевич Бавун-оол бир дугаарында эгелеп, өскелерге үлегер болган. Хой ажылының уксаажыдылга совхозунга нарын дүктүг, тус Черге чаа-ла өстүрүп эгелээн кодан хойдан ол төрүүр чүс хойга онааштыр 128 чедир хураганны доруктуруп өстүрүп эгелээн. Күш-ажылчы чедиишкиннери дээш ооң хөрээнге Маадырның алдын медалы чайыннай берген.

Ооржак Дажы-Намчал Чыртай-оол оглу (1921-1988) – Социалистиг Куш-ажылдың Маадыры.

Оон чаш, бичии чылдары конгуг түренчиг, берге болган: 2 харлыг турда, авазы чок апарган турган. Өгнүң сес ажыл-төлдүнден чүгле 2 кижи арткан, Дажы-Намчал биле кыс дуңмазы. Элээди оол апаргаш, өске улустуң мал-маганын карактап-кадарар ужурга таварышкан.Чылдан чылже хой ажылынга эки түңнелдерни канчап чедип алырыл? Ындыг айтырыглыг келген журналиске ол мынчаар харыылаан: "Шупту малчыннар хойну ажаап-тежээриниң арга-мергежилин билип , чедип ап болур. Ынчалзажок ол дээш шуптузу чүткүлдүг эвези харааданчыг. Мен өөм ишти Ильнична-биле бүгү-ле күжүвүстү салып тургаш, эки көргүзүгүглүг чор бис. Чамдык малчыннар хоюн дүшке чедир кажаалаар, эвээш оъткарар, кыжын сиген октап бээринге өйлежир-дир. Одар-белчиир солууру черле чугула. Кайы-даа үеде чүм оъттуг Черге хой мал деңгел алыр." Мурнакчы малчын арга-мергежилиниң бүгү чажыттарын шиңгээдип, оларны чайгылыш чок күүседип чорааш, эң бедик көргүзүглерни чедип алгылаан.

Лопсанчап Ооржак Чываажык оглу (1903-1977) – Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры.

1903 чылда Чөөн-Хемчик кожуунуң Хөр-Тайга сумузунга төрүттүнген.

1947 чылда О. Лопсанчапты чаңгыс чер чурттуглары "Октябрьның 30 чылы" колхозтуң даргазынга чаңгыс эп-сеткил-биле соңгуп алганнар. Сөөлзүреди ол бодунуң күзели-биле кодан хойну хүлээп алган Оон бээр-ле эки көргүзүглерни чедип ап эгелээн, барза-барзакымга-даа аштырбас мурнакчы апарган. 1960 чылда О.Ч. Лопсанчап дузалакчылары болгаш колхозтуң зоотехниги-биле ажылынын түңнелдерин үндүрген: чүс хойдан-на 162 хураганны алган болган. Ол дээди көргүзүг, рекорд болган.

Дүн-хун чок балдыр сыкпас ажыл-биле чергелештир шенелделерни база чорудуп турган, чижээ, хойну чылда ийи удаа төрүдери дээн ышкаш, ол шенелде база эки түңнелдиг болган. Чүс хойга онааштыр 1958 чылда ортумаа-биле 129 хураганны алган.

1959 чылдың декабрь 14-те ССРЭ-ниң Дээди Совединиң Президиумунуң Чарлыы-биле Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры деп бедик атты тывыскан.

Моңгуш Чола Допур-оол оглу (1920-1989) – Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры.

1950 чылда колхозтуң бир кодан хоюн хүлээп алган. Ийи чыл эрткенде баштайгы улуг чедиишкин – чүс хойдан-на 109 хураган, хой бүрүзүнден 2,4 кг дүк. Ол дээрге ынчаарда ховар дээн көргүзүг турган. Тос чыл эрткенде база бир улуг өөрүшкү келген -112 хураган, 3 кг дүк. Ооң соонда-ла бурунгаар базым, өзүлде Монгуш Чола чаңчылчаан чуве дег апарган. 130-150, чамдыкта 170 хураган, 5-6 кг дүк -бо дээрге бүгү Тывада эң бедик көргүзүглер-дир. Канчап ону чедип ап турарын айтырарга, "кол-ла чүве, хөй-хөй чылдарда дүрүмчүй Берген чүүлдер бар болгай, оларны сагыыр херек" деп чугаалаан.

Чола Допур-оол оглу Монгуш үжен чыл дургузунда чуртунга 20 муң хураганны өстүрүп, 1 муң центнер дүктү кыргып, 3 муң тонна эътти бүдүрүп берген, төрээн совхозунга чартык миллион ажыг рубль орулганы киирип берген.

Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры деп ат, "Кадыыр болгаш Маска" алдын медалы хойжунуң чымыштыг ажылының, кижилерге бараалгаткан амыдыралының шаңналы болган.

Янчат Василий Оюн оглу (1932 - 2014) -Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры.

1932 чылда Танды кожуунуң Ээрбек сумузунга төрүттүнген. Танды кожуунуң "Тиилелге" совхозунга хову ажылчынарның бригадын башкарып ажылдап турган.

Кыска сыптыг тарааны кестиреринге дузалаар херекселди чогаадып кылган, тавычалай кестирип каан тараа базырып турган агрегатты дорт кестирип ажаар кылдыр эде эптээринге ол дег дүрген кылыптар кижи чок, өске кижиниң багай ажааган шөлүн-даа арыглап каар.

1972 чылда 3 мун гектар шөлүнүң 1 гектарындан-на 15 центнер тарааны бастырып алган. Бистиң байдалдарывыста ховар көргузүг. Ол ынчан Янчат Василийге Социалистиг Куш-ажылдың Маадырның алдын медалы, Ленин орденин ийи холдап хүлээп алган.

Тамдын-оол Сарыглар Саяты уруу (1927-2013) -Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры, алдар аттыг башкы.

1927 чылда Барун-Хемчик кожуунуң Хөнделен сумузунга төруттүнген. 20 харлыындан эгелеп Кызыл-Мажалыктың ортумак школазынга ажылдап, 1949 чылда Кызылдың башкы училищезин, ооң соонда 1966 чылда Кызылдың курүне башкы институдун доозуп Ак-Довурак хоорайның ортумак школазынга эге класстар башкызы болуп ажылдап чораан.

Башкы ылаңгыя чугаа сайзырадыр ажылды эки-билир: уруглар чогаадыгларны чечен, чараш дыл-биле бижип, сагыш-сеткилин, бодалын илередип билир.

Ак-Довурактың 1 дугаар ортумак школазының башкызы Тамдын-оол С.С. Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры 1968 чылда атты тывыскан.

Астафьев Пётр Васильевич

1919 чылда Таңды кожууннуң Кочетово сумузунга төрүттүнген. Пий-Хем кожууннуң "Кызыл тараачын" аттыг колхозка трактор мунуп ажылдап эгелээн.

1941 чылда арат чон ол-ла колхозтуң даргазы кылдыр Астафьев П.В. соңгуп алганнар. "Кызыл тараачын" колхозту 32 чыл дургузунда удуртуп ажылдап келген. Чылдан чылче ажыл хөнээн, кижилер чурумга өөренген, колхоз ажылын ойталавайн кылыр апарган, чер ажыл-агыйжы чаартынып, хевир кирген. Астафьев боду өөренмишаан, колхозтуң акша-хөреңгизин санап билиринге өскелерни өөреткен.

1962 чылда январь айдан эгелеп, колхозка күш-ажыл төлевирин акшаже шилчиткен. Ажыл-агый улам хөгжээн. "Кызыл тараачынның" ажыл-агый участоктарынга күш-ажыл хувааттынып, нормалаттынган, кижилерниң ажылдап алыры-даа көвүдээн. Өскээртен көөрге, хамык чүве чайгаар бүдүп турган ышкаш. А херек кырында Петр Васильевичиниң удуртканы колхоз белен эвес, изеттинмээн орук-биле бурунгаарлап, бүгү Тывага үлегерни көргүзүп турган. Ооң ажыл-агый баазазынга ортумак звенонуң удуртукчуларының школазын республикага бир дугаар ажыткан таварылга эвес.

1966 чылдың март 22-де Астафьев П.В. ажылын түңнеп ССРЭ-ниң Дээди Совединиң Президиумунуң Чарлыы-биле Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры деп бедик атты тывыскан.

Дөзү

Тыва Республиканың Күрүне архивиниң "Социалистиг күш-ажыл маадырлары" деп фотоальбомнуң материалдарын ажыглап белеткээн.