Википедия

Сарыг шажын Тывада

Сарыг шажын Тывада азы Тывада Буддизм (орус. Тувинский Буддизм) – XVIII-XIX вектер үезинде-ле Тываның девискээринге сайзырап келген төвүт-моол улустарның Сарыг шажын (Буддизм) деп чүдүлгезиниң ук регионда хевири.

Үстүү-Хүрээ
Кызылдың "Цеченлиң" хүрээзи

Тывага Буддизмниң келгени

эдер

Буддизмниң (сарыг шажынның) Тывага баштайгы чалгыглары IX чүс чылдарда уйгурлардан дамчып келген. Сарыг шажынны тывалар, Моол империяның составынга Тываның турган үезинде, XIII-XIV чүс чылдарда өөренип-билип эгелээннер. Археологтарның тыпканы-биле ап көөр болза Тываның девискээринге турган эң баштайгы хүрээ-хииттерни XIII-XIV вектерде турган деп санап турар. XVIII вектиң ийиги чартыында, Тываның кирип турганы, Джунгар хаан чагыргазын Кыдаттың Цин деп маньчжурлар династиязының аг-шерии чылча шапканының соонда Тыва Кыдаттың чагыргазынче кирген. Ол үеден эгелээш Тываның девискээринге Гэлуг школазының төлээлекчи моол ламалары идепкейи-биле Сарыг шажынны нептередир ажылын чорудуп эгелээн; оон ыңай Ньингма деп ёзулал база элээн тарай берген. XVIII вектиң 70 чылдарындан эгелеп Тывага Сарыг шажынның баштайгы үндезин хүрээлери тыптып эгелээн[1].

Буддизмниң сайзыралы

эдер

XIX вектиң 2-ги чартыында хүрээлер Тываның кожуун бүрүзүнге турган.

Чадаана хүрээзиниң соржулары (дээди ламалары) тыва буддизмниң баштыңынга Камбы-лама деп ат алганнар. 1912 чылга чедир тыва моолдар-биле катай маньчжурларның чагыргазынга турган болгаш тываның Камбы-ламалары Богда-Кегээнге чагыртып турганнар; моон ап көөр болза тыва буддизм бурят эвес, а Моол-биле харылзаазы улуг турган. Тыва буддистер Моолдуң хүрээлеринге доктаамал барып тейлээшкиннерни (паломничества) чорудуп турган. Тыва буддизм шажын ниитилелинде тургузуунуң аайы-биле моол буддизм-биле канчалдыр-даа өскерилбейн турар.

Сарыг шажын тываларның ёзу-чаңчылдарынга, уран чүүлүнге элээн хөй салдарын чедирген: улус эмнелгезинге, сан-чурагайында байырлалдарынга, улустуң амыдыралда кылып чорудар ужурларынга (куда-дой, байыр-наадым, дагылгалар дээш) изин арттырган, оон ыңай хамнаашкынга база чаартылгаларны киирип, ооң-биле сырый харылзаалыг апарган. Тыва буддизм тываларның эрте-бурунгу чүдүлгези хамнаашкын-биле катай деңге хөгжүп турган: бирде улус хамнарга барып, а чамдыкта ламаларга барып турган.

XX чүс чылдарның 20-ги чылдарның төнчүзүнде Тывага 19 хүрээ-хииттер болгаш 3 муң хире лама-башкылар турган. Тывага политика талазы-биле өскерлиишкиннер (революция) чоруп эгелээрге хүрээлерниң шуптузун узуткап, чок кылып, ламаларны шиидип, мөчүлеп каапкан, чүгле каш хире улуг назылыг ламалар арткан турган.

Буддизмниң амгы үеде байдалы

эдер
 
«Цеченлиң» хүрээзи

1990 чылдан тура Тывага Сарыг шажынны катап тургузуп эгелээн. Тывада Гелукпа дээр сарыг-шажынның хевири бар. Өске: Ньингма, Кадампа, Кагью, Сакья дээн чижектиг хевирлери Тывада чок.

Буддист организациялар

эдер

«Тываның буддистер каттыжылгазы» (Объединение буддистов Тувы) – эрги ады «Тыва Республиканың Камбы-ламазының эргелели» (Управление Камбы-ламы Республики Тыва).

РФ-тың юстиция яамызында дараазында Сарыг шажын чүдүлгезиниң организациялары бүрүткедип алган (10.12.2013 чурагайы-биле)[2].

  • Төп шажынчы организация «Тываның Буддистер каттыжылгазы» (Кызыл хоорай, Щетинкина-Кравченко, 2)
  • Тус черниң шажынчы организациязы «Кызыл хоорайның Тыва буддистер ниитилели» (Кызыл хоорай, Щетинкина-Кравченко, 32)
  • Кызылдың тус чериниң буддист шажынчы организациязы «МАНДЖУШРИ» (Кызыл хоорай, Рабочая, 97)
  • Кызылдың тус чериниң буддист шажынчы организациязы «Будда Лоселинг» (Кызыл хоорай, Рабочая, 328)
  • Кызылдың тус чериниң буддист шажынчы организациязы «Кунпенчёцо» (Кызыл хоорай, Каа-Хем, 2, кв. 19)
  • Тус черниң буддист шажынчы организациязы «Дамба-Брайбулинг» (Кызыл хоорай, Фрунзе, 46, кв. 2)
  • Тус черниң буддист шажынчы организациязы «Ламрим» (Кызыл хоорай, Красных Партизан, 1, кв. 29)
  • Тус черниң буддист шажынчы организациязы «ТАШИПАНДЕЛИН» (Кызыл хоорай, Колхозная, 101)
  • Тус черниң буддист шажынчы организациязы «Ганден Чойпелин» (Кызыл хоорай, Оюн Күрседи, 137 «а»)
  • Тус черниң буддист шажынчы организациязы «Намзырай» (Кызыл хоорай, Лопсаңчап, 13, кв. 96)
  • Тус черниң буддист шажынчы организациязы «Кызыл хоорайның МАНЛА аттыг Эмчи будданың төвү» (Центр будды Медицины МАНЛА города Кызыла) (Кызыл хоорай, Кечил-оол, 7 «е», кв. 37)
  • Бай-Тайга кожууннуң тус чериниң буддист шажынчы организациязы «Дунгар Егил Лин» (Бай-Тайга кожуун, Шуй сумузу, Нордуп кудумчузу, 15)
  • Бай-Тайга кожууннуң тус чериниң буддист шажынчы организациязы «Шедуп Даржаалин» (Бай-Тайга кожуун, Тээли сумузу, Карл Маркс, 20)
  • Барыын-Хемик кожууннуң тус чериниң буддист шажынчы организациязы «Лопсаң Чиңмит» (Кызыл-Мажалык суур, Сельская, 17)
  • Чөөн-Хемчик кожууннуң Чадаана хоорайында Алдыы-Хүрээниң «Майдыр» («Майтрейя») аттыг тус чериниң буддист шажынчы организациязы (Чөөн-Хемчик кожуун, Чадаана хоорай, Чүргүй-оол кудумчузу, 83)
  • Кызыл кожууннуң Каа-Хем поселоктуң «Ногаан Дарийги» (Зелёная Тара) аттыг тус чериниң буддист шажынчы организациязы (Кызыл кожуун, Каа-Хем, Заводская кудумчузу, 1а)
  • Сүт-Хөл кожууннуң тус чериниң буддист шажынчы организациязы «Дүптен Шедуплин» (Сүт-Хөл кожуун, Ак-Даш сумузу, Улуг-Алаак кудумчузу, 9)
  • Тере-Хөл кожууннуң тус чериниң буддист шажынчы организациязы «Чыргалаң» (Тере-Хөл кожуун, Куңгуртуг суур, Найырал кудумчузу, 53)
  • Тус черниң буддист шажынчы организациязы «Тожу кожууннуң Даа-Ламазының эргелели» (Тожу кожуун, Доора-Хем суур, Чүргүй-оол кудумчузу, 9)
  • Улуг-Хем кожууннуң «Ганден» аттыг тус чериниң буддист шажынчы организациязы (Улуг-Хем кожуун, Шагаан-Арыг хоорай, Дружба кудумчузу)
  • Эрзин кожууннуң «Сунрап Гьяцолинг» аттыг тус чериниң буддист шажынчы организациязы (Эрзин кожуун, Эрзин суур, Аэропортная кудумчузу)
  • Эрзин кожууннуң тус чериниң буддист шажынчы организациязы «Лхамо» (Эрзин кожуун, Эрзин суур, Сайзырал кудумчузу)

Амгы үеде бар хүрээлер болгаш дуганнар

эдер

www.dharmatuva.ru деп сайттан алган медээлел. 2010 чылдың байдалы-биле.

  • Цеченлиң (ТР Камбы-Ламазының эргелели)
  • Көөп-Сөөк Хүрээзи
  • Шедуп Даржалинг Хүрээзи
  • Түбтен Чөйлинг Хүрээзи
  • Алдыы-Хүрээ (Чадаана хоорай)
  • Түбтен Шеддуплинг
  • Өвүрнүң Дуганы
  • Гандан Дойолинг – Улуг-Хемниң Дуганы
  • Даши Панделинг (пгт. Каа-Хем)
  • Долмалинг (Мөңгүн-Тайга)
  • Самагалдай Хүрээзи
  • Эрзинниң Хүрээзи
  • Каа-Хемниң Дуганы
  • Бай-Хаактың Дуганы
  • Хову-Аксының Дуганы
  • Үстүү-Хүрээ (Чадаана хоорай)
  • Гандан Пунцоглинг (Кызыл хоорайның Дхарма төвү)

Дөс

эдер
  1. ↑ Монгуш М. В. История буддизма в Туве (вторая половина VI — конец XX в.). Archived 2012-07-11 at the Wayback Machine
  2. ↑ Информационный портал Министерства юстиции Российской Федерации. Информация о зарегистрированных некоммерческих организациях.


  Бо дээрге белеткеп каан чүүл-дүр. Эдип база немеп тургаш, ук төлевилелге дузалап болур силер.
Дөзү – «https://tyv.wikipedia.org/w/index.php?title=Сарыг_шажын_Тывада&oldid=45908»