Хамнаашкын

Хамнаашкын - тываларның бурун чүдүлгези. Ол даш векте күрүне тургузуу чок ниитилелге тыптып келген.

Хамнаар чорукта бисти долгандыр хүрээлелге, бойдуска чүдүүр, ону амылыг кылдыр санаар, кижиниң чуртталгазынга салдарлыг бооп болур хөй санныг бойдустуң ээреннеринге бүзүрээр бодал күштүг. Хам кижи аас-кежикти, ажыл-агыйга чедиишкинни, ол ышкаш аарыг-аржыкты, хай-халапты чалап болур күштүг.

Хам кижи Октаргай үш делегейден тургустунган деп санап турар: үстүкү оранда - дээрде, чүгле сүнезиннер, ортузунда - черде, кижилер, дириг амытаннар, үнүштер, а алдыы оранда - өлген кижилерниң буктары чурттап турар.

Хам бүрүзү хамнаашкын үезинде чугаалажыр дузалакчы болгаш камгалакчы ээреннерлиг. Дузалакчылары - черлик амытаннар, куштар, балыктар хевирлери, камгалакчылары - хамның өлген өгбелериниң сүнезиннери болур. Хамнар диргискен дүңгүрлер дузазы-биле өске ораннарже чоруктарны кылыр. Олар хамнаар тоннуг, бөрттүг, аза-шулбус сывыртаар кымчылыг болур. Хамнаашкын үезинде хамга дузалакчылары, камгалакчылары дузалажыр. Хам өлүрге, ооң эдилелдерин, буян-чаяанын хамның сүнезиниң шилип алганы салгакчы салгап алыр. Аңаа херек үүрмек даштарны улар азы кара-куштарның боостааларындан алыр. Хуванактың сымыраныы колдуу шын болур.

Шаанда тывалар амгы “хам” деп кижини адаарда “кам” деп адап чораан. Камнар бойдузун болгаш чонун камнаар, камгалаар, карактаар, ынчангаш “кам” дээр, “кам” деп улус-тур бис. ”Хам” эвес, “кам” деп адаар болзувусса шын болур, “кам” дээрге таарымчалыг, билдингир боор.

Суг халаптың соонда кижилерниң амыдыралы черликсип-ле эгелээн, “даш век” деп турар үе ынчан эгелээн. Ындыг турбуже, куйларга чурттап чораан черлик улустар аразынга Кудай Ак Деңгерден чаяанналган кам кижилер тыптып, камгалап чораан, кижи амытанның чуртталгазының канчалдыр чурттаарын айтып берип чораан. Бир куйга бир кам кижи албан турган, оон башка ол улузуң дириг артып шыдавас турган.

Кам кижиниң хуулгаазынныг чүүлү ол-дур ол, бодунда. Кам кижи бодунуң чуртунуң бойдузун база камнаар, чонун база камгалаар. Бурунгу улус камнарын дыңнап билир чораан.

Деңгер-Дээр, Хүн, Чер чүдүлгези бурун шагда Азия, Европа чоннарынга нептереңгей турган. Соңгу, мурнуу Американың индей чоннары, ацтек, инк ёзу-чаңчылдыг улус база Деңгер-Дээр, Хүн, Чер чүдүлгелиг чораан. Австралия, Индонезия, Полинезия чурттарының чоннары база Чер, Деңгер-Дээр, Хүнге чүдүп чораан. Бо чүдүлгелерниң кол сорулгазы Чер кырында дириг амытан болгаш кижилерниң эки амыдыралынче угланганы, бойдустуң улуг арыг күжүн (энергиязын) кижиже дамчыдары болур.

Films

Quantum Men (Carlos Serrano Azcona) Spain 2011

Other Worlds (Jan Kounen) France 2004

Bells From the Deep (Werner Herzog) Germany 1993

The Mad Masters (Jean Rouch) France 1955

Au pays des mages noirs (Jean Rouch) France 1947

Дөзү

Дарбаа Ю.К. "Тыва дугайында 99 айтырыгга харыылар"

Адыг-Түлүш Допчуң-оол оглу Кара-оол. СКИФ, ХҮН, ТҮРК УРАНХАЙНЫҢ ХУУЛГААЗЫН ТЫВАЛАРЫ. Кызыл: "Адыг-Ээрен" камнары, 2014.