Моңгуш, Валерий Кечил оглу

Моңгуш, Кечил-оглу Валерий (орус. Монгуш Валерий Кечилович) – Тыва Республиканың улустуң Хөөмейжизи деп хүндүлүг аттың эдилекчизи (1995 ч.), хөөмейниң кол хевирлериниң тергиин күүседикчизи, бот-тывынгыр композитор, ус-шевер, тыва үндезин ёзу-чаңчылдарның эдилекчизи.

Валерий Кечил оглу Моңгуш
Төрүттүнген хүнү	1953

Файл:Моңгуш Валерий Кечил-оглу.jpg

Моңгуш Валерий Тыва Культура Төвүнге хөөмейлеп турар

Файл:Аъттың дерии. Моңгуш В.К..ogg

"Аъттың дерии" деп ырыны Валерий Кечил-оглу күүседип тур

Намдары

Өвүр кожуунунуң Хандагайты суурга 1953 чылдың июнь 4-те, хөөмейге салым-чаяанныг төрел-аймактан Моңгуш Кечил Балган-оглунуң өг-бүлезинге төрүттүнген. Бичиизинден-не хөөмей-сыгытты, тыва хөгжүм херекселдеринге ойнаарын төрелдеринден өөренип алган. Ооң чогаадыкчы ажыл-ижи аныяанда-ла Хандагайтыга болуп турган хөй-ниити культура хемчеглеринден эгелээн. Республика чергелиг мөөрей фестивальдарынга киржип, тиилекчи болуп эгелээн. Валерий чонда билдингир «Аъттың дерии» деп хөөмей-ырының бир дугаар күүседикчизи. Валерий Моңгуш профессионал сценага артист, хөөмейжи мергежилге Тываның «Саяан» аттыг күрүнениң танцы-сам, ыры-хөгжүм ансамблиниң эге тургузукчу ансамбли болур «Чечекке» 1970 чылдан эгелеп ажылдап, чуртталгазынга чаа арынны ажыткан. «Саяан» ансамблинге ажылдап тура, эштери-биле Москвага болуп эрткен V-ки Бүгү Россияның эстрада артистериниң мөөрейинге 1973 чылда киришкеш Дипломантылар болган. 1980 чылда Өвүр кожууннуң “Буланныгның эдискизи”-деп хөөмей-сыгыт ансамблинге салым-чаяанныг эштери биле ажылдап, Республика чергелиг мөөрейлерге киржип, хөй удаа тиилекчилер болуп келген. 1992 чылда Хакас республикага болган “Тун пайрам” байырлалынга киришкеш “Делегейниң тускай үннери” (Уникальные голоса мира) деп 1993 чылда болур фестивальче чалалганы акызы Николай Кечил-оглу Моңгуш биле кады алган. Ынчалдыр, алышкылар Николай база Валерий будун СССР-ни төлээлеп, Англияның кадынының Лондон хоорайда ордузунга 1993 чылда хөөмей-сыгыдын бараалгаткаш, фестивальдың Гран-При шаңналын алганнар. Валерий 1994 чылда Геннадий Туматтың тургускан бөлүү-биле Японияга тыва хөөмейни бараалгаткан. Валерий Моңгуш 2003 чылда “Өртемчей” бөлүүнде Откун Достай баштаан хөөмейжилер-биле кады база катап Японияга барып, хөөмейниң мөгейикчилеринге бараалгаан. Ол хөй-санныг тыва хөөмейниң даштыкыда мөгейикчилерин Тывага келирге өөредип чоруур. Арга-сүмезин тыва аныяк хөөмейжилерге харам чок берип, хөөмей-биле күүседир чараш ырыларны чогаадып берип чоруур. Валерий Кечилович 2014 чылда тыва үндезин культура төвүнүң үн бижидер студиязынга бодунуң репертуарын бижиткен.

Башкы ажылы

1990-2008 чылга чедир Өвүр кожууннуң Хандагайтының салым-чаяанныг уруглар школазының Солчурда салбырынга тыва хөгжүм болгаш хөөмей башкызы. Ыры-хөөмейниң “Салгал” аттыг бичии оолдарның ансамблин аңаа тургускан. В.К.Моңгуштуң өөреникчилери Республика чергелиг “Сарадак” аттыг мөөрейниң тиилекчилери: Ховалыг Алаш (1998), Куулар Мерген (2000 ч.).

Чогааткан ырылары

В.К.Моңгуш ырыларның сөзү аялгазын таарыштыр чогаадыр хөөмейжи. Ооң ырылары чараш болганындан чонда билдингир. Оларның аразында дараазында ырыларны киирип болур: “Дембилдей” (“Чиргилчин” бөлүүнүң репетуарында кирип турар), “Хөөмей-сыгыт чуртту Тывам” (“Хүн-Хүртү бөлүүнүң репетруарында) “Өвүрүмнү” (Өвүр кожууннуң хөөмейжилериниң ыдык ыры база Тыва национал оркестрниң репертуарында), “Хөөмей” (“Тыва хөгжүм” деп бөлүктүң репертуарында).

Дөзүк

1. Тумат Чодураа Семис-ооловнаның бижээн ажылы - Тыва Культура Төвүнүң архивинден.