Улуг-Хем
Улуг-Хем (Эрги түрк. (𐰚𐰢) Кем , хакас. Ким суг, эвенк. Ионесси, кет. Хук, селкуп. Пӱӱл Тяас-қолд, нен. Енся’ ям’, эскимос. Энненайваам, орус. Енисей) делегейниң эң улуг хемнериниң бирээзи. Эгезинден төнчүзүнге чедир чедир ооң суг оруунуң эң узун ниити хемчээли 5075 километр. Улуг-Хем бассейн шөлүнүң талазы-биле Обь хемниң соонда, Россияда ийиги черде, а делегейде чедиги черде турар.
Улуг-Хемниң солагай талакы эриинге Барыын Сибирьниң оргулааштары төнер, а оң талакы эриинден Чөөн Сибирьниң улуг тайгалары эгелээр. Ынчап кээрге, ол бойдустуң Сибирьде чайгаар бүткен кызыгаары болур. Ооң бажында, Тывада - тевелер, а төнчүзүнде, Соңгу Доштуг океанда, ак адыглар чурттап турар.
Күчү-күштүг Улуг-Хем чогум Кызыл хоорай кыдыында каттышкан черинден эгелээр. Ооң Тывада калбаа 100-тен 650 метр чедип турар. Океанче кирип чыдар уну 50 километр калбак.
Улуг-Хемниң унунда Саян-Шушенскиниң, Красноярскиниң суг шыгжамырлары бар. Саян-Шушенск ГЭС-ти, Майнск ГЭС-ти болгаш Красноярск ГЭС-ти ында туткан. Улуг-Хем - улуг суг оруу, ында хеме чорулгазы сайзыраан. Ооң эриинде Кызыл, Абакан, Красноярск, Дудинка дээш, өске-даа хоорайлар турар. Бо улуг хемни орус-тыва чогаалчылар, чурукчулар боттарының өлүм чок ажылдарында катап-катап алгап ырлаан болгаш чураан.
Дөзү
эдер- Дарбаа Ю.К. "Тыва дугайында 99 айтырыгга харыылар"