Доржу, Чүргүй-оол Михаил оглу
Чүргүй-оол Михаил оглу Доржу (орус. Чургуй-оол Михайлович Доржу; 1949 чылдың октябрь 16 — 2018 чылдың октябрь 6) — филология эртемнериниң кандидады, ТГТШИ-ниң моол шинчилели секторунуң башкарыкчы эртем ажылдакчызы, Тыва Республиканың эртеминиң алдарлыг ажылдакчызы.
|
Чүргүй-оол Михаил оглу Доржу | |
|---|---|
| Төрүттүнген хүнү: | 1949 октябрьның 16 |
| Төрүттүнген чери: | |
| Мөчээн хүнү: | 2018 октябрьның 9 (68 хар) |
| Ажыл чери: | |
| Альма-матер: | |
| Эртем деңнели: | кандидат филологических наук[d] |
Намдары
эдерЧүргүй-оол Михаил оглу Доржу 1949 чылдың октябрь 16-да Тываның бот-тускайлаң эрге-чагыргалыг можузунуң Өвүр кожуунунуң Торгалыг сумузунга совхоз ажылчыннарының өг-бүлезинге төрүттүнген[1]. 1974 чылда Кызылда күрүнениң башкы институдунуң филология факультедин дооскан. 1974-1975 чылдарда Торгалыгның ортумак школазынга орус дыл болгаш чогаал башкылааш, 1976 чылда ТДЛТЭШИ-ниң словарь секторунга биче эртем ажылдакчызы кылдыр кирген. 1978 чылда Москвада ССРЭ-ниң Эртемнер академиязының Дыл эртеми институдунуң аспирантуразының хүндүскү салбырынга киргеш, 1984 чылда «Амгы үениң тыва дылында эрте-бурунгу уйгур элементилер» деп темага кандидат диссертациязын камгалап алган[1]. 1985 чылдан 1986 чылга чедир — ТДЛТЭШИ директорунуң өөредилге номнарының талазы-биле оралакчызы. 1986 чылдан эгелеп институттуң дыл болгаш үжүк-бижик секторун эргелекчилеп турган. 1991 чылда ССРЭ-ниң Эртемнер академиязының Дыл эртеми институдунуң докторантуразынга киргеш, 1994 чылда ону доозуп алган. Докторантурага өөренип тургаш, ол Турцияда Анкара университединиң амгы үениң түрк дылдарының кафедразынга тыва дылды башкылаан.[1] 1994 чылда ол ТГШИ-ниң директорунуң албан-дужаалынга томуйлаттыргаш, 2000 чылга чедир аңаа ажылдаан. 2000 чылдан 2002 чылга чедир Тываның күрүне университединиң тус чер болгаш улустар аразының харылзааларының талазы-биле проректору болуп ажылдап турган. 2002 чылдан 2004 чылга чедир Тыва Республиканың Чазааның аппарадынга эртем, өөредилге болгаш культура айтырыгларының талазы-биле бүрүн эргелиг төлээлекчизиниң албан-дужаалынга ажылдап турган.[1]. 2004 чылдан 2008 чылга чедир — Тываның күрүне университединиң проректору.
Эртем ажыл-чорудулгазы
эдерСтудент чылдардан Ч. М. Доржу идепкейлиг киржилге эртем-практиктиг конференцияларга киришкен. Бир дугаар ооң эртем дуржулга чүүлү «О фонетических и структурных особенностях подражательных слов тувинского языка»[2]. Эртем шинчилелдериниң кол угланыышкыны Ч. М. Доржу тыва дылдың төөгүге хөгжүлдезин шилип алган. Ооң кандидат диссертациязын шылгараңгай эртемден-чөөн чүк шинчилекчизи, лингвист Э. Р. Тенишевтиң удуртулгазы-биле бижиттинген. Тыва биле эрте-бурунгу уйгур деңнештирер лексиказы, база сарыг-югур, салар дылдар, эрте-бурунгу уйгур, сарыг-югур база тыва дылдарның улуг дөмей үн тургузуун база морфологиязын Ч.М. Доржу илередип тыпкан[2].
Ол — 40 ажыг эртем база эртем-популярлыг ажылдарның автору, оон иштинде номнар «Тыва улустуң хуу аттарының төөгүзү» («История личных имён в тувинском языке», 2004)[3]. «Ниитилел-политиктиг терминнерлиг орус-тыва словарь» кады чогааткан автору болуп турар, тыва дылга номнар база тыва уругларга чогаалы Кызылдың башкы училищезиниң өөреникчилеринге, редколлегия кежигүнү, тускай коллективтиг үндүрүлгелер «Моолдуң чажыт төөгүзү» («Сокровенное сказание монголов») харыысалгалыг редактору, бир дугаар том «Тыва дылдың тайылбырлыр словары». «Тыва-түрк чугаа ному» чогааткан, турк дылда статьяларны «Тыва маадырлыг тоолчургу чугаалар» бижээш база парлап үндүрген, «Тыва маадырлыг тоолчургу чугаалар база оларның онзагай чүүлү күүседири», «Тыва алфавиттиң айтырыглары», «Тыва дылдың ажык үннери»[2].
Ч. М. Доржу — чүгле эвес билдингир эртемден-шинчилекчи тыва дыл, ынчалза-даа база шүлүкчү, ТР чогаалчылар Эвилелиниң кежигүнү. Ооң шүлүк чогаалдар чыындызы «Ай чаазында йорээл» демир-үжүк бажы эргезинде турар. (1990).
Шаңналдары биле аттары
эдерҮре-түңнелдиг ажыл дээш шинчилел талазы-биле тыва дыл база ниитилел база күрүне ажыл-чорудулга Доржу Ч. М. Чаңгыс удаа эвес Хүндүлел бижиктер аңгы-аңгы албан черлери база министерстволар шаңнадып турган, 1999 чылда аңаа «Тыва Республиканың алдарлыг эртем ажылдакчызы» хүндүлүг ат тыпсып берген.
Демдеглелдер
эдер- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Доржу Чургуй-оол Михайлович // Ученые Тувинского института гуманитарных исследований : (к 60-летию ин-та) : биобиблиогр. справочник. — Кызыл, 2005. — С.47-48.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Доржу Чургуй-оол Михайлович // Учен.зап. / Тув. ин-т гуманит. исслед. при Правительстве Респ. Тыва. — Кызыл, 2010. — Вып. 22. — С. 468—471.
- ↑ Кунгаа, М. Чургуй-оол Михайлович Доржу : 65 лет со дня рождения / М. Кунгаа // Люди и события : календарь-хронограф-2014 / ГБУ «НБ им. А. С. Пушкина Репс. Тыва», Тув. ин-т гуманит. исслед. ; сост . : Л. М. Чадамба, Е. М. Ак-кыс, Ч. Э. Монгуш. — Кызыл, 2013. — С. 95.