Тенишев, Эдхям Рахимович

  Эдхям (Эдгем) Рахимович Тенишев (тат. Әдһәм Тенишев;1921 чылдың апрель 25 , Пенза — 2004 чылдың июль 11, Москва) — совет база российжи лингвист-түрколог, монголовед. Филология эртемнериниң доктору, профессор, ССРЭ-ниң Эртемнер академиязының кежигүн-корреспондентизи (1984). Россияның Эртемнер Академиязының Дыл эртеминиң институдунуң урал-алтай дылдар килдизиниң эргелекчизи[1]. «Советская тюркология» деп сураглыг эртем сеткүүлүнүң болгаш хөй томнуг «Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков»[1] деп эртем ажылының кол редактору.

Допчу намдары эдер

1921 чылдың апрель 25-те Пензага татар өг-бүлеге төрүттүнген. 10 харлыг турда, ооң ада-иези Киргиз ССР-ниң Джалал-Абад хоорайынче көжеберген, аңаа ол школаны дооскан.

Чеже-даа дыл болгаш этнография эртеми-биле бүгү назыны холбаалыг чораан болза, бир дугаар кирип алган дээди өөредилге чери Москваның демир-орук инженерлериниң институду болган. Ада-чуртуң Улуг дайынының соонда Э. Р. Тенишев Ленинградтың күрүне университединиң Чөөк чүк факультединиң сургуулу апарган.

1953 чылда ол «Сутра золотого блеска» деп бурунгу уйгур дылдың тураскаалынга даянып кандидат диссертациязын камгалап алгаш, ССРЭ-ниң Эртемнер академиязының Дыл эртеминиң институдунуң ажылдакчызы апарган. Ооң соонда үр үеде Кыдатче командировка чорупкан. Аңаа барып кол кылыр ажылы ол чурттуң түрк дылдарының болгаш диалектилериниң материалын чыыры турган. 1959 чылда Москвага эглип келгеш, Эдхям Рахимович бурунгу уйгур, салар, сарыг-югур дылдарга болгаш уйгур диалектилерге хамаарышкан кезек ажылдар бижээн, Кыдатка чыып алган материалдарын системажыткан.

1969 чылда Э. Р. Тенишев «Строй саларского языка» деп темалыг доктор диссертациязын камгалаан[1]; ол-ла үеде бурунгу түрк дылдарның болгаш литературазының тураскаалдарын шинчилээрин уламчылап турган. Ол-ла үеде улуг салдарлыг болган 4 томнуг улуг «Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков» хөй кижи бижээн монографияның автору болган.

Тенишев — 60 эртем ажылының автору. Ол Бурунгу түрк дылдарның сөстүүн тургузарынга киришкен. 1995 чылда Синьдзян, Төвүт болгаш Төп Кыдаттың чоннарының дугайында бижээн аян-чорукчу этнографтыг демдеглелдери үнген[2].

Ол чок болган соонда «Эдгем Рахимович Тенишев. Жизнь и творчество»[3] деп өөнүң ишти Елена Александровна Тенишеваның тургусканы ному үнген. Ол Кунсткамерага өөнүң ээзиниң хууда демдеглелдерин болгаш чуруктарын берген.

Сактыышкын эдер

  • Казаньда ооң ады-биле кудумчу адын адаан.

Монографиялары эдер

  • Саларский язык. М., 1963;
  • Язык жёлтых уйгуров. — М.: Наука, 1966. — 1700 экз. (в соавт. с Б. Х. Тодаевой).
  • Строй саларского языка. — М.: Наука, 1976.
  • Строй сарыг-югурского языка. М., 1976;
  • Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков / Отв. ред. Э. Р. Тенишев. — М.: Наука, 1984—.
[Кн. 1] : Фонетика. — 1984. (в соавт. с Л. С. Левитской, Л. А. Покровской и др.).
[Кн. 2] : Морфология. — 1988. — 557, [3] с. — 2000 экз. — ISBN 5-02-010861-8 (в соавт. с В. Д. Аракиным, Г. Ф. Благовой и др.).
[Кн. 4] : Лексика. — 1997. — 1000 экз. (в соавт. с Г. Ф. Благовой, И. Г. Добродомовым и др.).
Кн. 5 : Региональные реконструкции. — 2002. — 766, [1] с. — ISBN ISBN 5-02-022638-6 (в соавт. с Г. Ф. Благовой, Э. А. Груниной и др.).
  • Уйгурский диалектный словарь. М., 1990;
  • У тюркских народов Китая. (Дневники 1956—1958 гг.). М., 1995;
  • Древнекыргызский язык. Бишкек, 1997;
  • Избранные труды. — Уфа, 2006. — Т. 1—2.

Статьялары эдер

Шаңнал-макталдары эдер

  • Орден Заслуг (Турция, 14 январь 1998 чылда).
  • Орден «Данакер» (Киргизия, 19 май 2001 чылда) — түркологияның болгаш кыргыз дыл эртеминиң сайзыралынга киирген улуг үлүг-хуузу дээш шаңнаткан .

Демдеглелдер эдер

  1. 1,0 1,1 1,2 Дыбо А. В., Псянчин Ю. В. 90 лет со дня рождения Э. Р. Тенишева // Вестник ВЭГУ. — 2011. — № 2. — С. 163—166.
  2. Х. Алишина. Э. Тенишев. Человек и учёный. Татарский мир  (чедимчок шөлүг — төөгү). vatanym.ru (2009). Хынаан 23 Он бир айның 2011. Архивтээн 2012 Беш айның 12.
  3. Тенишева Е. А. Эдгем Рахимович Тенишев. Жизнь и творчество. 1921—2004. — М.: Инсан, 2005. — ISBN 5-85840-329-8.

Литература эдер

  • Дыбо А. В. Член-корреспондент РАН Э. Р. Тенишев // Известия РАН. Серия литературы и языка. 2001. Т. 60. № 3;
  • Эдгем Рахимович Тенишев: Жизнь и творчество. 1921—2004 / Сост. Е. А. Тенишева. — Казань: Инсан, 2005. — 1000 экз. — ISBN 5-85840-329-8, ISBN 978-5-85840-329-6.
  • Дыбо А. В., Нуриева Ф. Ш. Тенишев Эдхям Рахимович // Казанская лингвистическая школа: Книга первая: Казанская тюркская лингвистическая школа / Сост. М. З. Закиев. — Казань: Татар. кн. изд-во, 2008. — 3000 экз. — ISBN 978-5-298-01772-5.
  • Тенышев Эдхям Рахимович // Телевизионная башня — Улан-Батор. — М. : Большая российская энциклопедия, 2016. — С. 34. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 32). — ISBN 978-5-85270-369-9.

Шөлүлгелер эдер

Аңгы парлаттынган материалдар эдер