Герцен, Александр Иванович

Герцен, Александр Иванович (1812 чылдың апрель 6-да, МоскваРоссия империязы. — 1870 чылдың январь 9-та, ПарижФранция) — орус публицист, чогаалчы, башкы, философ. Хаанныг тургузуга удур турган. Социалистиг өскертиишкиннерниң талалакчызы. Эрге-чагыргага удур солун «Колокол» үндүрүкчүзү. 1857—1867 чылдарда даштыкыга тургаш, 1863 чылда Польшага тура халыышкынны деткээн, ол дээш «Колоколдуң» номчукчулары солунга сонуургалын чидиргеннер.

Александр Иванович Герцен

орус. Александр Иванович Герцен

Портрет
Төрүттүнген хүнү 25 марттың (6 апрельдиң) 1812[1][2]
Мөчээн хүнү 9 (21) январьның 1870[2][3][4] (57 хар)
Чурт
Ашаа азы кадайы Наталья Александровна Захарьина[d]
Автограф

Допчу-намдары эдер

Ада-иези бай-шыдалдыг чер ээлери (помещиктер). Ачазы - Иван Алексеевич Яковлев (1767—1846), ( Романовтарнын угундан), авазы - Генриетта-Вильгельмина-Луиза Гааг (нем. Henriette Wilhelmina Luisa Haag), Штутгартка палатанын албан-хаакчыт (чиновник) немец кижинин уруу. Авазы он алды харлыында оглун Яковлев биле бадылга чок чуртап тургаш божаан, ынчангаш оолга фамилияны ачазы чогаадып адаан: Герцен - немец Herz, «сердце», чурек (чурек оглу) Герцен амгы Горький аттыг литературлуг институттуң турар бажыңынга төрүттүнген, ынчангаш ол институттуң бичии хериминниң иштинде Герценга тураскаал бар. Чалыы чылдарында ол үениң ызыгуур эртем-билиин алган. XVIII вектиң төнчүзүнүң романнарын колдуу номчуп танышкан. Француз комедиялар Бомаршениң, Коцебунуң, немец шүлүктер Гётениң, Шиллерниң. Орус дылының башкызы И. E. Протопопов Герценге Пушкинниң шүлүктерин оореткен: «Оды на свободу», «Кинжал», «Думы». База ол ышкаш Рылеевтин. 1820 чылда ачазы Герценге 8 харнын орунга 14 кылдыр чизек ведомствоже киирерге («экспедиции кремлёвского строения»), оол үш чыл болгаш эрге алган - коллежский регистратор.Чаш чылдарында-ла Николай Огарёв-биле таныжып алган. Олар Декабристерниң 1825 чылдың декабрь 14-те тура халыышкынын дыка магадааннар. Ооң соонда олар Воробьёв даанга хосталга дээш тура халыыр дугайында даңгырак бергеннер.  1829—1830 члдарда философтуг статьяны бижээн: ««Валленштейн» Ф. Шиллера».

Университет (1829—1833 чч.) эдер

1829 чылда Александр Герцен Москва университединиң физика-математика салбырынче өөренип кирген. Ол университетке Герцен биле Огаревту долгандыр революсчу угланыышкынныг бөлүк чыылган. Киржикчилери: Н. И. Сазонов, Н. М. Сатин, Н. Х. Кетчер, В. В. Пассек. Сургуулдар  Сен-Симоннун (утопический социализм) болгаш өске-даа социалистернин өөредиин сонуургап турганнар. 1831 чылда Герцен «малов төөгүзүнге» киришкен (сургуулдар эмигелжип таарзынмас профессорун аудиториядан ундур ойладыыры) Ол дээш Герценни карцерге суккан. 1832 чылдың сентябрьда Герцен чедиишкинниг лекция кылган: «О кристаллизации, её условиях, законах, формах». Дараазында чедиишкинниг ажылы: эссе «О месте человека в природе» (1832). Улуг курстарга Герцен астрономияны эки өөренип турган. 1833 чылда университетти кандитат чергелиг дооскан. «Математическое изложение астрономической системы Коперника» - деп ажылы дээш мөнгүн медаль биле шаңнаткан.

Шөлүткени эдер

Герцен-Огарёвтун бөлүү университет соонда революстуг ажылын уланчылаан. 1834 чылда оларны нүгүлдеп тургаш шуптузун тудуп-хоругдаан. Буруудаткан чылдагааны: хаанны бактаан ырылары дээш. 1835 чылдың апрельде баштай Пермь, оон Вяткаже ажылдаар кылдыр шөлүткен. Жуковскийнин дилээни-биле 1837 чылда Владимирже шилчиткен. 1837 чылдын майда Герцен Наталье Захарьинога өгленген.

Шөлүлге соонда эдер

1840 чылда Москваже ээп келген. Ачазынын албадааны-биле Иштики херектер сайыт черинге Санкт-Петербурга ажылдаан, ынчалза-даа бир адылдакчыны кадыг шүгүмчүлээни дээш, Новгородче шилчиткен. 1842 чылда Москваже ээп келген. Гегельянцылар бөлүү (Станкевич болгаш Белинский), Герцен биле Огарёвка чоокшулашканнар. Олар - «Западники" - деп адаар бөлүк апарган. А оскелер - «славянофилдер" , Хомяков болгаш Киреев баштаан. (1844). Бөлүктер маргыжып турза-даа чон дээш сагыш аарып чорааннар. 1847 чылда ачазы өлген соонда, Герцен даштыкыже чорупкан. Февраль революциязы - 1848 чылда - ооң соонда ажылчыннарның Июньда тура халыышкыны Герценни социализмче сонуургалдыг көөрун албадапкан. Сөөлзүредир Швейцарияга баргаш Джузеппе Гарибальди биле чоокшулажы берген. 1849 чылда Николай I хаан Герценнернин Россияда өнчүзүн хавырган. Кадайы (божаан соонда), оглу, авазы (корабль сугже кирер халапка) чок болган соонда Герцен Лондонче чорупкан, аңаа баргаш орус хостуг типографияны тургускан. Парлап эгелээн солуну «Колокол». 1865 чылдын март 15-те Англиянын чазаанын негелдези-биле орус хостуг типографияга парладып турган "Колокол" солуну автору биле Швейцарияже көшкен. 1865 чылда ынаар Огарев база чеде берген. Герцен 1870 чылда Парижке өкпезинге дегдиргеш чок болган.

Ѳг-бүлези эдер

1838 чылда төрел дуңмазынга, Наталье Александровна Захарьинага өгленген; алды уруглуг болганнар. Чугле ийизи дириг арткан:

  • Александр (1839—1906), билдингир физиолог, профессор Лозанн университединин.
  • Наталья (Тата, 14.12.1844—1936), историограф, герценнернин архив ээлекчизи.1869 чылда, кадайы чок болган соонда Огаревтун кадайы Наталья Тучкова биле ог-буле туткан.

Шөлүглер эдер

  • Герцен, Александр Иванович в библиотеке Максима Мошкова
  • Герцен А. И. Сочинения: В 2-х т. — М.: Мысль, 1985—1986. на сайте Руниверс
  • Герцен Александр Иванович на сайте «Отдав искусству жизнь без сдачи».
  • Герцен, Александр Иванович. На сайте «Хронос».
  • Сайт о Герцене
  • Сайт о Герцене
  • Сайт о Герцене, его сочинения
  • VIVOS VOCO!
  • В библиотеке РГИУ (недоступная ссылка)  (недоступная ссылка с 21-05-2013 [2692 дня])
  • Во Христе Сапер К столкновению А. И. Герцена и Преосвященного Игнатия Брянчанинова, 1913 год
  • Герцен Александр Иванович
  • Герцен, Александр Иванович — статья из Большой советской энциклопедии
  • Цитаты и афоризмы Александра Герцена
  • Фундаментальная электронная библиотека о Герцене
  • Derek Offord. Alexander Herzen and James de Rothschild // The Rothschild Archive. Review of the year april 2005 to march 2006. — С. 39-47.
  • Собрание сочинений А. И. Герцена в 30-ти томах
  • В. Ленин Памяти Герцена
  • Н. Эйдельман. О Герцене
  • А. Генис. Открыть Герцена
  • М. Золотоносов. За что нынешняя власть не любит Герцена
  • В. Кантор. Революционаризм Герцена. О преступном эстетизме и творческой страсти
  • А. Красилин. А. И. Герцен и Вольная русская типография

Демдеглелдер эдер

  1. Герцен, Александр Иванович // Русский биографический словарьМ.: 1916. — Т. 5. — С. 97—134.
  2. 2,0 2,1 К. А—жин Герцен-Искандер, Александр Иванович // Энциклопедический словарьСПб.: Брокгауз — Ефрон, 1893. — Т. VIIIа. — С. 566—568.
  3. Bibliothèque nationale de France идентификатор BNF (фр.): платформа открытых данных — 2011.
  4. W. R. S.-R. Hertzen, Alexander (англ.) // Encyclopædia Britannica: a dictionary of arts, sciences, literature and general information / H. Chisholm — 11 — New York, Cambridge, England: University Press, 1911. — Vol. 13. — P. 402—403.