Вайнштейн Севьян Израилович

Севьян Израилевич Вайнштейн (1926 чылдың апрель 12, Москва — 2008 чылдың октябрь 16, Москва) — совет база российжи этнограф, археолог, востоковед-тюрколог, Тываның төөгү, этнография база археологиязының чидиг айтырыгларының талазы-биле база Евразияның көшкүн чоннарының төөгү болгаш культура талазы-биле тускай эртемниг кижи. Төөгү эртемнериниң доктору, профессор.

Вайнштейн Севьян Израилович
орус. Севьян Израилевич Вайнштейн
Төрүттүнген хүнү:	12.04.1926 чыл
Төрүттүнген чери:	Москва
Мөчээн хүнү:	16.10.2008 чыл
Мөчээн чери:	Москва, Россия
Чурт:	ССРЭ  Россия
Эртем сферазы:	этнография, археология
Ажыл чери:	Россияның эртемнер академиязының Этнология болгаш андропология институду
Альма-матер:	МКУ
Эртем деңнели:	төөгү эртемнериниң доктору
Эртем удуртукчузу:	профессор Борис Осипович Долгих
Шаңңалдары:

Чеди монографияның база 300 хире эртем чүүлдериниң автору. 15 эртем кандидаттарын база докторларын белеткээн.

Намдары

Репрессиялаткан совет эртемден-философ И.Я. Вайнштейнниң (1885—1938) оглу. Ол дээш Севьянны МКУ-же дыка үр киирбейн турган.

1950 чылда Москваның күрүне университединиң төөгү факультединиң этнография кафедразын дооскан.

1950—1955 чылдарда Тываның чурт-шинчилел музейинге директорлап, эртем ажылдакчызы кылдыр ажылдап турган.

1954 чылдан Тываның эртем-шинчилелдиг дыл, чогаал болгаш төөгү институдунуң ажылдакчызы.

1959—2008 чылдарда Этнография институдунга (амгы Россияның эртемнер академиязының Этнология болгаш андропология институду).

1950—1980 чылдарда Тываже чаңгыс эвес удаа археолог-этнографтыг экспедицияларны удуртуп, киржип турган.

2008 чылдың октябрь 16-да Москвага чүрээ турупканындан чок болган.

Ажыл-ижи

Сургуул чылдары

МКУ-га сургуулдап турар үезинде-ле, 1947 чылда "Религиозно-философское учение секты исмаилитов" деп ажылы дээш С. Вайнштейн университеттиң шаңналынга төлептиг болган.

Аныяандан хамааты туружу быжыг, сеткилинден өзек күштүг кижи бооп чораан. 1948 чылда Б.О. Долгихтиң удуртулгазы-биле ССРЭ-ниң ЭА Этнография институдунуң (амгы Россияның эртемнер академиязының Этнология болгаш андропология институду) Подкаменная Тунгуска деп черге болган экспедициязынга кеттерни ол шинчилээн. Ол чоннуң ядыы-түремик деп чүвезин кайгап көргеш, ол экспедициядан келгеш-ле, кеттерни чиде бээринден камгалаары-биле кезек шиитпирлиг шимчээшкиннерни кылган. Ол МКУ-нуң этнография кафедразынга ол темага хамаарыштыр дыңнадыг кылгаш, Г.М. Маленковче чагаа бижээн. "Советтиң национал политиказынга нүгүлү дээш" ону комсомолдан болгаш университеттен үндүрүпкен. Ынчалза-даа Бүгү эвилелчи большевиктерниң коммунистиг партиязының Төп Комитединиң комиссиязы С Вайнштейнниң Маленковка бижээн чагаазында барымдааларны бадыткаан. Ол комиссияның шиитпири-биле харыысалгалыг органнар кеттерге дуза кадары-биле хемчеглерни кылган. Вайнштейнни университече катап киирген, а 1949 чылда Этнография институду ону катап база кеттерже экспедициялап чоргускан.

Тываның чурт-шинчилел музейинде

1951 чылда ол бир дугаар Тываның Тожу кожуунче барган. Ынчан ол дыка үнелиг этнографтыг материалды чыып эккелген турган. Ол экспедиция үезинде С.И. Вайнштейн Ий хемниң шынаазының археологтуг туракскаалдарын шинчилээн. Оон аңгыда Тожу хөлдүң эриинге археологтуг казыышкыннар кылгаш, эжеш кылдыр хөөржүткен орнукшудулга тыпкан. Азас биле Кужурлуг деп ийи хөлдүң аразынга неолиттиг үезиниң бурунгу кижилериниң туружун база тыпкан. Ооң соонда чылдарда ол Тожуже каш-даа катап эгелип кээп, ол шинчилелдерин уламчылаан.

Тываларның этнографиязындан аңгыда С.И. Вайнштейн чылдың-на археологтуг разведкаларны база казыышкыннарны чорудуп турган. 1952 чылда Тываның Мурнуу-Чөөн чүгүнге казыышкыннар кылып турган. 1953 чылда Уюк хемниң шынаазынга чевеглерниң казыышкынын кылып, хүлер шагның тураскаалдарын тыпкан, а Хендерге хемниң даглыг шынаазынга ортаа чүс чылдарның элээн каш чевеглерин тупкан.

Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң ажылдакчызы

1954 чылда Севьян Израилович Сүт-Хөл кожууннуң Казылган деп черинге скиф үезиниң чевээн каскан, ооң түңнелинде Кызылган археологтуг культураны ажыткан.

1955 чылда Вайнштейнниң удуртуп турган экспедициязы Хемчик хемниң эриинден Тываның баштайгы палеолиттиг турлагларының бирээзи - Иймени тодараткан.

1956 чылда «Тожунуң тывалары» деп темага кандидат эртем чадазын камгалап алган.

1957 чылда эртемденивис Куңгуртуг суурнуң чанында Тере-Хөл хөлдүң ортузунда турар бурунгу уйгур шивээ Пор-Бажыңның казылдазын эгелээн. С.И. Вайнштейн ол тураскаалдың шинчилелин 1952 чылда-ла кылган турган, ынчан шивээниң топографтыг планын тургускан.

Этнография институду

1959 чылда С.И. Вайнштейн Москваже дедир чанып кээп, ССРЭ-ниң Эртемнер Академиязының Этнография институдунга эртем ажылдакчызы кылдыр ажылдай берген. Бо эртем черинге ол чуртталгазының төнчүзүнге дээр ажылдаан. 1983 чылга чедир Тываның бүгү кожууннарын кезип каапкан. Тываларның өглеринге база тос чадырларынга хөй катап хонуп-дүжүп, көшкүн чоннуң амыдыралын, тываларның материалдыг болгаш сагыш-сеткил культуразын иштинден шинчилеп, дыка хөй ёзулалдарга киржип турган.

Этнография институдунга С.И. Вайнштейн археология талазы-биле база хөй ажылдарны кылып чорудуп турган. 1957-1966 чылдарда Л.П. Потаповтуң удуртулгазы-биле болуп эрткен Тыва бүгү талалыг археолог-этнографтыг экспедициязынга база бир аңгы отрядты удуртуп турган.

1957 С.И. Вайнштейнниң удуртулгазы-биле Улуг-Хем кожууннуң Сыын-Чүректе гун-сармат үениң чевээ кастынган. Ол бурунгу бистиң эрага чедир II чүс чылдан бистиң эраның 5 чүс чылынга чедир турган культураны С.И. Вайнштейн сыын-чүрек культуразы деп тодараткан.

1959-1960, 1962-1963 чылдарда Вайнштейнниң удуртулгазы-биле гун-сармат үезиниң эң улуг тураскаалы - Көк-Эль чевээ кастынган. Ол бир дугаар Тывага бурунгу уйгурларның культуразын аңгылаан, кезек хаяда бижиктерни болгаш бурунгу тюрк руниктиг тураскаалдарны ажыткан. Тываның археологтуг культураларын бир дугаар үелерге чарган.

1963 чылда С.И. Вайнштейн Пор-Бажың шивээниң казылдазын катап эгелээн. Ынчан ол шивээниң иштинге турган "ордунуң" арткан ханаларын тыпкан. Казыышкын соонда ол шивээни ынчан Тываның девискээринге чурттап турган тюрк "чиктер" деп турар чонче халдаашкын кылып турар үезинде уйгур хаан Баян-Чор тургузуп кылган деп даап бодаашкынын бижээн. Поход 750 чылда болган болгаш Баян-Чорга тураскааткан Селенгиде уйгур руниктиг бижимелде бижиттинген.

1969 чылда «Тыва чоннуң тывылганы болгаш төөгүлүг этнографиязы" деп темага доктор эртем чадазын чедип алган.

С.И. Вайнштейн Тывада бир дугаар чонар-даштан, кара чонар-даштан, ыяштан, сөөктен, демирден кылган чүүлдерни чыып эгелээн эртемденнерниң бирээзи. Ооң чыгган чүүлдери Тыва Республиканың Алдан-Маадыр аттыг национал музейиниң фондуларында шыгжаттынган. «История народного искусства Тувы»деп С.И. Вайнштейнниң бижээн ному эртемденниң ол талазы-биле хөй чылда чыып келген материалдарының, шинчилелдериниң түңнели болган.

Чылдың-на апрельдиң 12-де Тываның бурунгу төөгүзүнүң кайгамчык шинчилекчизиниң төрүттүнген хүнүнге тураскаадып, Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң эртем ажылдакчылары, Национал музейниң ажылдакчылары, шинчилекчилер, сургуулдар аңгы-аңгы конференцияларны, төгерик столдарны дээш оон-даа өке хемчеглерни эрттирип турарлар.

Алдар-ады

• Тыва АССР-ниң эртем талазы-биле алдарлыг ажылдакчызы (1967)

• Россия Федерациязының эртем талазы-биле алдарлыг ажылдакчызы (2000)

Кол эртем ажылдары

• «Тувинцы тоджинцы» (1961)
• «Историческая этнография тувинцев» (1972)
• «История народного искусства Тувы» (1974)
• «Мир кочевников Центра Азии» (1991)
• «Эта загадочная и прекрасная Тува. Полвека путешествий и открытий» (2001), немец дылда.

Дөс

1. Московская энциклопедия. Том 1: Лица Москвы. Книга 6: А-Я. Дополнения. — М.: ОАО «Московские учебники», 2014
2. Вайнштейн Севьян. Легендарный исследователь Тувы отмечает сегодня 80-летие
3. С.И. Вайнштейнниң 90 харлаан ою
4. СЕВЬЯН ВАЙНШТЕЙН: ЭТА ПРЕКРАСНАЯ И ЗАГАДОЧНАЯ ТУВА. ПОЛВЕКА ПУТЕШЕСТВИЙ И ОТКРЫТИЙ
5. С С.И.Вайнштейном беседует В.А.Тишков
6. Тувинский музей в жизни учёного