Буян-Бадыргының орус хаандан хайгаарал дилээни

Буян-Бадыргының орус хаандан хайгаарал дилээни – Гүң ноян Буян-Бадыргының Орус күрүнениң Ак хаанынга Николай II бижээн бадыткал бижии-дир. Ук бижиктиң утказы болгаш сорулгазы болза – тыва кижи төрелгетенниң төөгүзүнге тускайлаң чон бооп артып калырынга эң чугула документ болуп арткан болгаш, Буян-Бадыргының тергиин угааннының чогаадып кааны документизи бооп турар. Тываларның онзагай байдалын, шажын-чүдүлгезин, Тыва чуртунуң ыдыктыг кызыгаарын, аар үндүттү тываларга онаавазын, аныяк тываларны шериг албанындан хостаарын болгаш дүжүметтерниң эрге-дужаалының ылгавыр хевин хевээр арттарын база дилээн бооп турар.

Буян-Бадыргының билиглери шуут чедер болгаш көвей дылдарга (тыва, моол, төвүт, санскрит, орус) аргыжып-харылзажып, номчуп, нарын философтуг чогаалдарны хостуг билип алыр турган.

Гүң ноян Буян-Бадыргының ол үеде 21 харлыг бедик билиглерлиг көңгүс аныяк оол тургаш, Орустуң Ак хаанын Манчы болгаш Моол хааннардан өөделиин билген. Ооң Таңды тываларынга хамаарыштыр идегели дараазында бодалдарга даянган:

• мөге кезээде тыва чон бооп артар,
• мөңге хевээр Тыва чурту тускай чурт бооп артар,
• тываларның чүс-чүс чылдарда туруп келген буруңгу чаңчылы хевээр артар,
• паспорттары чок даштыкы кижилер өске чурттардан Тываже шургуп келбестер,
• оранның байлаа кажан кезээде байлак бооп артар дээрзинге шуут идегеп турган.

Хайгаарал дилегниң сөзүглели

“Эдеринчи хуудус.

1. Бистиң Хемчик хемниң Урянхай кожуун болза бурганның сарыг шажынын онза эргим көрүп чорууру эрте шагдан бээр үр чылдар эрткен төлээде, бурганныг сарыг шажынын мурнундаазындан-даа улам делгередиринге дузааларын диледим.

2. Бистиң Хемчик хемниң Урянхай кожууннуң чуртунуң мурнуу талазы дөрбеттиң барыын, чөөн ийи аймааның шын Сорукту хаан, Бады чарлыктыг Далай хаан кожуунарның чуртунуң соңгу кыдыы кызыгаарын Цин улустуң үезинде доктаап тургускан Чажыргана, Хандагайты, Борчихти азы Чигир-Суглуг – бо алды хараал-биле кызыгаар каттыжып чурттап турар төлээде, ук эгези баштайгы үеде савалап кызыгаарлап доктааткан Хачы-Оруундан дашкаар өске улустуң кижизи эзээргеп чурттавас болдуруп күүседип камгалаарын диледим.

3. Бистиң хамааты Хемчик хемниң чурту болза даг-даштыг, кадыр-булуң дугайларлыг чер болур төлээде, бистиң ядыы адаккы урянхай араттар суг-суггат, одар-белчиирни эдерип кайы-даа черлерде көжүп, дөрт чүзүн малы, тайга-таңдының аң-мең, сугнуң балык-байлаңынга идегеп амыдырап, албанын салгамчылаарчүве төлээде, чурттуң каайлызы чижектиг албанындан келдередип, ам бар садыгжы орустарның кырынга немештир демдек бижик чок хөй орус чедип кээп, ооң кадында бажың, кажаа тудуп, тараа-быдаа тарыырын чок болдурарын дилеп билдиртим.

4. Бистиң Хемчик хем кожууну угундан муңгак, болбаазыралга өөренип чорбаан, шериг албаны кылып чорбаан чүве төлээде, эргидеге ёзуну даянып, шериг албанындан келдередирин дилеп билдиртим.

5. Хамык дүжүметтерге болгаш чонга оларның идик-хевиниң үлегер-хевирин, кежегелиг чоруурун, чаштыг чоруурун, дүжүметтерниң бөрттеринде ылгавыр чиңзелерин болгаш алдын-доос чүглери-биле каастаан бөрттерин эргидеги турган чаңчыл езугаар хевээр арттарын дилеп билдиртим”.

Ук документиниң бижээн чылдагааны

Кенин-Лопсаңның "Буян-Бадыргы" деп номунда дараазында албадаткан чылдагааннарның аайы-биле 21 харлыг Буян-Бадыргы Орус хаандан хайгаарал дилээн бижээн:

1. Манчы хаан буурап дүшкен соонда, тывалар өскүссүреп артып калганнар.
2. Манчы хаанны дүжүлгезинден кыдаттар дүжүр албадапкан-даа бол, тускай күрүнени тургузуп алган-даа бол, Тываны бодунуң кара кулу кылдыр хевээр арттырарын семеп турганнар.
3. Моолдар тускай күрүнелиг апаргаш, тываларны бодунуң талазынче көгүдүп тургаш, күчүүргеп тургаш, олчааргап тургаш киирип алырын бодап турганнар.
4. Иргит сумузу Агбаан ламаның орустуң талазынче шуут-ла кириксей бергенин Буян-Бадыргы жыңнаан болгаш билген. Ол хиреде бижимел дилээн номчуваан, чүге дээрге ындыг документ ооң караанга көзүлбээн.
5. Бүгү Тываның амбын нояны Комбу-Доржу чүгле бодунуң шуут чагырганы үш кожууннарының мурнундан Орус хаандан хайгаарал дилээнин, ону Уста турар кызыгаар даргазы орус кижиниң адынга чорутканын Буян-Бадыргы билир турган. Ол дилегни Орус хаан дораан харыылавааны чиктиг бооп арткан.
6. Чадаананың Үстүү-Хүрээзинге ыяш өө турган, кады-кожа чурттап олурганы Чамзы кешпи, барып-барып азыраан адазы Хайдып ноянның оол дуңмазы орус хаандан тываларны хайгааралга алырын Уста турар кызыгаар даргазы А. Цецеринге бижиир деп турганын Буян-Бадыргы чүүлдүгзүнүп турган. Бадыткал бижикти Буян-Бадыргы 1913 чылдың сентябрь 28-те бижээн. Ылгалы чүл дээрге, Буян-Бадыргы тываларны Орус күрүнениң хайгааралынга киирип алырын шуут-ла 2 Николай хаанның адынга бижээн болгаш кончуг делгереңгей, шыңгыы негелделиг болгаш тейлеп чалынган чалбарыг болур.
7. Чамзы хамбының соонда, азы 1913 чылдың октябрь 29-та, Хемчик хемде Бээзи кожууннуң дүжүметтери Николай 2 бадыткалдыг бижикти кииргеннер. Эрги сан биле Инек чылдың азы 1913 чылдың 10 айның 13-те оларларның моолдап бижээн бижимел бадыткалын Кызыгаар херектериниң эргелекчизи Самойлов орус дылче очулдурган.