Арзылаң Күдерек
Арзылаң Күдерек (азы тодаргайы-биле: Арзылаң аттыг Иргит Күдерек Кускун-Хаай оглу) (1864 чылдың күзүн төр. - ...тодарадыр херек) - Бүгү Таңды Тываның ат-сураглыг мөгези.
|
Арзылаң Күдерек | |
|---|---|
Арзылаң Күдерек Амбы-ноян чурту - Тес-Хемниң Иргит сумузунга Эзирбей (Ырлаар Кускун-Хаай) деп араттың өг-бүлезинге тос кыстың соонда эр чаңгыс оол болуп төрүттүнген. Күдеректиң кижиге октатпас мөге болурунга иези Эңгисмааның акылары Танай биле Тонай ийи улуг салдарлыг болганнар деп, ТАР-ның база бир көскү удуртукчузу чораан Иргит Бадра "Арзылаң Күдерек" деп романында бижээн.
Күдеректиң дугайында эдер
Чүгле Эрзин-Тестиң эвес, а бүгү Таңды Тываның ат сураглыг мөгези Иргит Арзылаң Күдерек дугайында сактыышкыннар, харын-даа тоолчургу чугаалар тыва чоннуң иштинге дыргын тарай берген. Ынчалза-даа, чогум ол кымыл дээрзин чамдык кижилер эки-ле билбес. Иргит Кускун-Хаай оглу Күдерек 1864 чылдың күзүнүнде ынчангы Амбын, амгы Тес-Хем кожууннунуң Иргит сумузунга, Тарлашкын деп черге Иргиттерниң Мөге-Сагаан оглу Ырлаар Кускун-Хаай деп кижиниң өг-бүлезинге, тос кыс угбаларының соонда, эр чаңгыс оол болуп төрүттүнген. Күдерек он беш харлыынга чедир амгы Эрзин кожууннуң Бозага-Баары, Сөөлчер, Бай-Даг ынчаар ойнап өскен.
Күдеректиң чарылбас болгаш кады хүрежир эжи бодунуң улуг угбазы Садыккайның оглу Ловай турган. Ооң мөге кижи болу бээринге иези Эңгисмааның акылары Танай биле Тонай ийи улуг салдарлыг болган.
Аныяк Күдерек манчы-кыдат эжелекчилеринге база иштиниң саттыныкчы дүжүметтеринге удур бодунуң хүрежи-биле демисежип чораан дизе чазыг болбас. Ол Моолче баргаш, Манчы-кыдат Хөвей Амбын дээр чаңгын сайыттың база Моолдуң хаанының «октап болбас» деп ыдыктап каан, худа амырга, чаан мөгелерин амалап алгаш өш-биле октааш, бодунуң тыва нояннарынга бак карак болуп, кыстырып, кыйдырып чораан. Моол-кыдат эргетеннер Күдерек Моолга ийи удаа шүүрге безин кандыг-даа ат-шола бербейн турган. Ынчан Барыын Моолдуң улуг мөгелери негелде киирип тургаш, Күдерекке «Арзылаң» деп шоланы бээрин чедип алганнар. Барыын Моолдуң чону Күдеректи бодунуң мөгези деп санап, чоргаарланып чораан болгаш ону Эрхитний Хутир деп, адап чорааннар.
Күдерек кедергей чөптүг, оккур угаанныг, хөй чүве ыыттавас, улуг улусту хүндүлээр, бичи уругларны чаптаар, кээргээр. Чон ортузунга Күдерек бодун ёзулуг төлептиг, кижизиг алдынып билир чораан. Ол дээш чону дыка хүндүлээр, аңаа ынак чораан. А.С. Токаның «Хомду дайыны» деп номунда Сартыыл / Күдерек ындыг эвес, хөрээн чаяр, чудуруун көдүрер, көвей сөстүг кижи кылдыр дорамчылап көргүскен. Ол шын эвес. Хамык ужур чүдел дээрге, Иргит Күдерек ынчангы ТАР-ның бар, көскү удуртукчузу чораан Иргит Бадраның төрээн кырган ачазы-дыр. Иргит Бадра 1952 чылдан 1968 чылга чедир «Арзылаң Күдерек» деп романны бижээш, Тываның ном үндүрер черинге дужаарга, ынчангы бирги секретарь С. Тока, «ол херек чок чүве-дир» дээн резолюция-биле ук чогаалды парлаарын хоруп каан. Ынчангаш 1978 чылда ону авторга эгиткеш, «Бок кажан-даа үнмес чогаал-дыр» - дээш, долузу-биле үзе шиитпирлээн. Шак ынчаар «Улуг сек» салып каан «Арзылан Күдерек» деп романның бирги тому 1996 чылда Тываның ном үндүрер чери 1996 чылда парлап үндүрген. Ооң автору 1984 чылда чок апарган.
Дөзү эдер
- "Тыва дугайында 99 айтырыгга харыы" Дарбаа Ю.К.