Үнериниң падежи
Үнериниң падежи.
Чүве ады үнериниң падежинде турунда ооң кожумаа -дан деп слогтан бүткен болур.
| Дөстүң сөөлгү үнү | Кожумактың янзылары | Чижектер |
|---|---|---|
| дүлей болза | -тан -тен | хаштан эъттен |
| ажык азы ыыткыр болза | -дан -ден | оваадан өгден |
| Айтырыглары | Чижээ |
|---|---|
| кымдан? кымнардан? чүден? чүлерден? кайыын? ~ кайын? |
малчындан, малчыннардан хемден, хемнерден хемден |
Үнериниң падежиниң хевиринде чүве аттары дараазында уткаларны илереткен чоруур:
1. Кылдыныгның үнер черин (туружун) азы үнер дөзүн көргүзер: институттан келир, эжинден алыр, солундан номчуур. Уткаларныга дүүштүр үнериниң падежинде чүве аттары домакка байдал азы немелде бооп кирер.
Чижектер.
- Улуг ак бажыңдан хөй улус үнүп келди. Маадыр Новосибирскиде таныжындан бандероль алган.
Айлаң куш дег мээң ырым
Аалдар кезип, дээрден бедиир.
(Джамбул. Орден ап тургаш… Очул. С. Самба-Люндуп.)
2. Чүвениң чүүден бүткенин көргүзер: даштан чазаар, ыяштан кылыр, мөңгүнден бүткен. Мынчан чүве аттары домакка немелде бооп кирер.
Чижектер.
- Музейде даштан чазаан, хүлерден куткан делгеглерни сонуургап көрдүвүс. А. С. Пушнинниң тураскаалын хүлерден шуткуп кылган.
3. Кылдыныгның чылдагаанын илередир: сооктан доңар, хаттан саглаңнаар, изигден кааңнаар. Мынчан чүве аттары домакка чылдагаан байдалы болур.
Чижек.
- Изигден даглар куурарып саргара берген.
4. Кылдыныгның долу эвес азы ниити объектизин көргүзер: кылдыныг чок-ла болза объектининиң чамдыызынга дээр, чок-ла болза тодаргай эвес: шайдан хайындыр, хлебтен сат, чагаадан бижи, кинодан көр. Мындыг каттыжыышкыннарда кылыг сөзү хөй кезиинде дужаал наклонениезиниң хевиринге чоруур. Чүве ады болза немелде, дорт немелдениң бир янзызы бооп домакка кирер.
Чижектер.
- Аалчыларга шайдан кудуп көрүңер. Суггатчылар хүнезинден эки белеткеп алзыннар.
5. Кылдыныгның субъектизин илередир. Үнериниң падежинде чүве ады ылаңгыя тоолдарга, эвээш таварылгада литературлуг дылга кол сөс кылдыр хереглеттинер.
Чижек.
- Хуралдан чугула шиитпир хүлээп алган.
6. Ыңай, бээр, соңгаар, бурунгаар деп сөстер-биле база эгеле- деп кылыг сөзү-биле кады үнериниң падежинде чүве ады кылдыныгның туружун болгащ үезин көргүзер: дагдан бээр, дүъштен соңгаар, бугадан ыңай.
Чижек.
- Шагаан-Арыгдан бээр хар чагбайн-дыр. Июльдан соңгаар дыштанып чордувус.
7. Өске, башка деп сөстер-биле кады үнериниң падежинде чүве ады тускай бөлүглел бооп чоруур.
Чижек.
- Мында чойгандан өске кандыг-даа ыяш өзүп турар.
8. Эвээш, көвей ~ хөй деп сөстер-биле кады чорааш, үнериниң падежинде чүве ады домакка немелде болур.
Чижек.
- Бо арыгда чыжырганадан хөй чүве чок.
9. Домакка доора немелде бооп чоруур: аңдан ховартаар, ажылдан муңзанмас, бергелерден далдаравас, адыгдан коргар.
Чижек.
- Бо хем балыктан ховартаан.
10. Үнериниң падежинде чүве аттары тускай шынарларлыг быжыг деңнелгелерге демдек ады-биле база хереглеттинер: хардан ак, хандан кызыл.
Чижек.
- Туктуң өңү хандан кызыл.
11. Үнериниң падежинде чүве ады кижиниң чурттап турар чериниң аайы-биле демдээн көргүзер. Ындыг чүве ады домакка тодарадылга бооп кирер.
Чижек.
- Чер чарар маргылдаага «Тиилелгеден» Чимит хамык улусту ашкан.
Үндезини эдер
Ш. Ч. Сат, Е. Б. Салзыңмаа. Амгы тыва литературлуг дыл. (Лексика болгаш семасиология, фразеология, фонетика, морфология). Тываның ном үндүрер чери. Кызыл — 1980.