ЭР КИЖИНИҢ АЖЫП ЭРТЕР ТОС БЕРГЕЗИ

Тыва улустуң бурунгу тоолдарында болгаш тоолчургу чугааларында эр кижиниң ажып эртер бергелери бо-ла таваржыр. Эр кижи бодунуң оруунга таварышкан бергени ажып эртпес чүве болза, күзеп чораан күзели боттанмас болгаш алдар-ады баскыраар, маадыр шинчизин оскунар. Эр кижиниң тос бергези назын-биле холбашкан, ол болза аңчы, малчын болгаш тараачын чоннуң оолдары кадыг-берге амыдыралга бичиизинден тура чаңчыккан болуру салгалдан салгалче дамчып келген.

1) ООЛ УРУГ ТОС-ТОСТУҢ СООГУНГА ДАДЫГАР. Шаанда шагда кыштың соогу ажыңнадыр шап турда, кызыл-даван оолдарны харга маңнадыр турган, ынчаарга чүс муңчузу кажан-даа турбас дижир. Соок-бичии чаш оолдарның езулуг эр бооп доругарынга кончуг чугула.

2) ТОС ХАРЛЫГ ООЛ ЧАРЫШ АЪДЫН МУНАР. Шаандагы тываларга ол албан турган. Тос хар четкен оол адазынга эш деп үлегер сөс бар, ол чүл дээрге кады ажылдаар, аңнаар база чер чоруур эжи болганы ол. Тос хар четкен оол безин эмдик малдан аңдарылбас болур, тываларның экер оолду билип алырының бир аргазы ол чораан.

3) ТОС ХАРЛЫГ ООЛ КУЛАШ СЫДЫМНЫҢ ЭЭЗИ БОЛУР. Тыва улустуң чаңчылында оол уруг беш харлаарга, хүлбүс мойнаандан сөдүрге кылып бээр, молдурга шалбадап өөренир. Оол уруг тос хар четкенде чаны-биле эртип чыткан малды чаңгыс шалбалаар кылдыр өөренген болур.

4) ООЛ УРУГ ТОС ХАРЛЫЫНДАН ЭГЕЛЭЭШ, АМЫ-ТЫНЫНГА ХАЛДААН ТОС АЙЫЫЛДЫ АЖЫП ЭРТЕР УЖУРЛУГ. Ол тос айыыл дээрге чүвени баш бурунгаар билип алыр аргазын угаадып турар:

• малдарның изинден ылгап таныыры;
• ыт изин бөрү изинден ылгап таныыры;
• кижи изин адыг изинден ылгап билири;
• аал ивизин черлик ивиден ылгап билири;
• кулуннуң чүгүрүк аът азы чоржаң аът болурун тодарадып билири;
• үнген хүннүң арнындан кандыг агаар болурун билип алыры;
• булуттарның өңүнден хар азы чаъс чаарын баш бурунгаар билип алыры;
• үнген айның оттуундан кандыг хүннер болурун билири;
• сылдыстарның караандан соок азы изиг болурун билири;

5) ЭР КИЖИ БОДУНУҢ АМЫДЫРАЛЫНЫҢ ИШТИНДЕ ЧУРТТАЛГАНЫҢ ТОС БЕРГЕЗИН АЖЫП ЭРТЕР УЖУРЛУГ. Аң аңнаар, мал малдаар болгаш тараа тарыыр амыдыралдыг кижилерге амыдырылдың тос бергези дээрге:

• өлүм ажыын ажып эртери;
• эки эжинден чарылганын хирегдеп эрттирери;
• өгбе чуртунуң ыраанын ажып эртери;
• өске чуртка сарыннавайн чорууру;
• өрт халавын чайлап эртери;
• кара нүгүлдү ажып эртери;
• чашпаа кижилерге алыспазы дээн ышкаш чүүлдер болур.

6) ЭР КИЖИ ОРУУН ОРУКТААР БОЛГАШ ТОС ХЕМНИ КЕЖЕР УЖУРЛУГ. Эр кижи өгге азы чадырга шоолуг олурбас, даады черге чоруур деп тыва улустуң чугаазы бар. Эриг шагның үлегер домаан сактып көрээлиңер: хем кежерге-кижээ дужар, арт ажарга-чорук бүдер.

7) ЭР КИЖИ БОДУНУҢ НАЗЫНЫНЫҢ ИШТИНДЕ АМЫДЫРАЛДЫҢ ТОС АРТЫР АЖАР САЛЫМНЫГ. Эр кижи улуг үүле бүдүреринге албан киржир, ол чүл дээрге ырак-узак черлер чорууру, амы-хуунуң болгаш албанның херээн бүдүрери болур. Допчулап чугалаарга, эр кижи тутканын салбас, кылганын албан бүдүрер. Улуг херек дээрге улуг арт ол болур.

8) ЭР КИЖИ НАЗЫНЫНЫҢ ИШТИНДЕ ТОС ДЭЭРЛЕРНИҢ ЧАҢНЫЫНДАН ЧАЙЛАЙ ДҮЖҮП ЧОРУУР УЖУРЛУГ. Бурунгу тываларның тоолчургу чугааларында эр кижи дүне-даа, хүндүс-даа, кааңда-даа, чаъстыгда-даа чорук чоруур. Ынчаарга черниң черинге орукка чорда, чаашкын чаап, дээр диңмиреп, кызаңнаашкын оду кызаңайнып турда, эмин эрттир шаап болбас дижир.

9) ЭР КИЖИ НАЗЫНЫНЫҢ ИШТИНДЕ ТОС ТАҢДЫНЫҢ КЕЖИИН ЧЕТТИРЕР УЖУРЛУГ. Бурун Тывада бир аймактың чурттаан черинге бир Таңды турар. Ынчаарга эр кижи чүгле бодунуң аймааның девискээирнден үнмейн орбас, база бир аймактың девискээринге чорук кылып чеде бээр, ол аймактың ыдыктыг Таңдызының кежиин четтирер ужурлуг. Таңды кежии дээрге изиг шайның орнунга ол черниң соок болгаш арыг суун ижери болур. Суг кижиниң назынын узадыр.

Дөс

1. Моңгуш КЕНИН-ЛОПСАҢ: ТЫВА ЧАҢЧЫЛ. Тыва чоннуң ыдыктыг чаңчылдары. – Тувинские традиции. Книга вторая: священные традиции тувинского народа. – Кызыл: Тувинское отделение педагогического общества при Министерстве образования республики Тыва: Издательство “Новости Тувы”, 1999. На тувинском языке. 352 с.