Тыва кижи

Тыва кижи — Үе-дүптен Мурнуу Сибирь девискээринге амыдырап чурттап чораан кижилерниң ажы-төлү, тыва кижи болур.

Ат-сывы

"Тыва кижи". Адаарда: [дыъва киъжи] дээр.
Хөйнүң санында: 'тывалар', 'тыва чон', 'тыва улус' дээр.
Шаанда Тожу улузу боттарын 'Tuha', азы (хөйнүң санында) 'Tuha-lar' дээр чораан. Тере-Хөлдүң кырганнары боттарын "Туха" дээр турган. Бо үеде колдуунда чүгле Көпсү-Хөл тывалары боттарын "Туха" дээр.

Чурту

Алдай-Саян чурту.
Мөңге бедик таңдыларлыг, арга-ыяштыг, кургаг изиг ховуларлыг, арыг суглуг, хөлдерлиг оран-дыр.
Амгы үеде тывалар үш күрүне иштинде чуртап чоруурлар.

• Россия Федерациязында: Тыва Республика. Шупту кижи саны: 263 934 кижи, олардан 1 858 кижи тожулар бооп турар. 2010 чылда тыва кижилерден "төрээн дылым тыва дыл" деп, 263 768 кижи айыткан.
• Моолда: Баян-Өлегей аймактың Ценгел биле Буянт сумузунда; Хомду аймактың Буянт сумузу; Көпсү-Хөл аймактың Сагаан-Нүр сумузу; Селеңге аймактың Алтанбулаг сумузу; Төп аймактың Заамар сумузу. Моолда тываларның саны 20 муң, 8 муң кижи төрээн дылын билир, артканнары дылын оскунупкан. Дылын уткан тывалар боттарын: "тывалар бис" деп, санап турар, бо таварылга аажок хөктүг-дүр.
• Кыдатта: Синьцзян-Уйгур автономнуг районунуң Алтай аймагында Хаба, Ак-Хаба, Ханас, Хом, Алахаак деп суурларында, Бурчин, Алтай деп хоорайларда чуртап чоруур улус. Амгы үеде Кыдатта чурттап турар тываларның саны 2 300 хире кижи. Олар боттарын көк-мончак, мончак азы алдай тывазы бис деп санап чоруурлар. Кыдаттың тывалары база Моолдуң тывалары-биле бир дөмей, өске күрүне иштинде чурттап чоруур база эвээш санныг болганындан, паспорттарында моол нациялыг деп бижиттинген. Хөйук, иргит, чаг-тыва, ак-соян, кара-сал, кара-төш, кызыл-соян, таңды, хойт деп сөөктер бар.

Дыл-домаа

Тыва дыл. Түрк дыл бөлүүнге хамааржыр. Юнесконуң Чидип турар дылдар Атлазында тыва дылдың туружу — "vulnerable", ол болза тыва дылга "камгалал херек" диген-дир.

Дыл шинчилекчилери Алдай-Саян девискээринде тускай Саян дылдыг улустуң идиомнарын аңгылап алган. Саян дылдыг улустуң идиомнарын 2 улуг бөлүкке чарлыр; хову чер улузунуң дылы, тайга чер улузунуң дылы.

Хову чер улузунуң дылы.

• Тыва Республикада тываларның диалектилери (Тере-Хөлдүң биле Тожунуң диалектизи маңаа хамаарышпас).
• Цеңгел тываларының дылы (Моол).
• Көк-мончактарның дылы (Кыдат).

Тайга чер улузунуң дылы.

• Тере-Хөлдүң диалектизи (Тыва Республика).
• Тожуларның диалектизи. (Тыва Республика).
• Тофа дыл. (Иркутск облазы).
• Сойот-цаатан дыл (Сойыт чону Бурят Республикада, Туха чон Моолда).
• Уйгур-урянхай дыл (Моол).

Тожуларның ёзулуг дылы Улуг-Хем, Хемчик улузунуң дылынга дөмей эвес. Тожуларның ёзулуг чугаазы Тофа, Сойыт биле Тухаларның чугаазынга дөмей. Тере-Хөл улузунуң чугаазы Тожу, Тофа, Сойот-цаатан дылдарга дөмей.

Өк-биле адаар ажык үннер.

Тыва Республикада тываларның чугаазында, Тожуларның чугаазында, Сойот-цаатан биле Уйгур-урянхай дылда бар.
Тере-Хөл диалектизинде, моолда: ховуда чуртап чоруур улустуң чугаазында, көк-мончактарның дылында өк-биле адаар ажык үннер чок.

Бо үеде Тыва Республикада өөредилге талазы-биле тыва литературлуг дыл ажыглаттынып турар. Тыва литературлуг дылдың тургустунган үези 1930-1950 чылдар болур. Тыва литературлуг дыл кырынга солуннар парлаттынып турар, чогаалдар бижиттинип турар.

Сүзүү

• Тывалар оран-таңдызын дагып чоруур чон. Тыва кижи от-көзүнге чалбарыыр, оваа, чер-суг ээлеринден аас-кежик хайырлап чоруур. Ону Европа эртемденериниң терминологиязы-биле шаманизм дээр. Төвүт ламалар ону кара-шажын дээр. Тывалар боттары бодунуң ёзулуг чүдүлгезин тускай сөстер-биле адавайн чораан. Улусчу педагогиказын шинчилеп чоруур тыва башкылар ону караң чүдүлге деп адап алган.
  

• Чамдык тывалар сарыг-шажын деп чүдүлгелиг. Сарыг-шажын өөредии кижини хилинчек-човулаңдан хостаар сорулгалыг. Сарыг-шажын дээрге анаа-ла чүдүлге эвес, ол дээрге өөредиг-дир. Сарыг-шажында үш ыдыктыг эртине дугайында билиг бар, үш эртине дээрге Будда (Богда), Дхарма (Будданың өөредии), Сангха (ламалар болгаш сарыг-шажын өөредиин сагып чоруур улус).

Оран-таңды дагыыры сарыг-шажын өөредиинге дүүшпес. Улуг ламалар мынча дээр: "Оран ээлеринге чалбарып болбас, чүге-дизе чер-суг ээлери кижилер ышкаш "Сансара" оранында чурттап чоруур чүвелер-дир. Ёзулуг буддист кижи дээрлерден, азалардан дуза албас, сарыг-шажын өөредиин сагып чоруур кижи чүгле үш эртинеден камгалал алыр ужурлуг".

Тыва кижиниң үндезин сүзүү биле сарыг-шажын философиязында таарышпас чүүлдер, чөрүлдээлер бар. Бо бүгүнү эртем-билии чок кижилер таптыг билбес бооп турар.

Этногенез (азы ада-өгбелерниң төөгүзү)

Этногенез амгы тыва кижини сайгарбайн турар. Этногенез тыва кижиниң өгбелерин шинчилеп турар. Европаның төөгүчүлери боттарының номнарында "кажан-на тыва чон тыптып келген деп айтырыг салып турар". Ындыг хевирлиг айтырыглар салып болбас, чүге-дизе ол анаа хей, хоозун чугаалар-дыр. Тыва чон кайыын-даа тыптып келбээн, тыва кижилерниң тыптып келген үези база чок. Шынын сөглээр болза эртемдээннер чүгле тыва чоннуң этногенезин шинчилеп шыдаар, ол-ла! Кажан мурнуу Сибирьге амгы үениң кижилери көстүп кээрге, ынчан тыва улустуң төөгүзү эгелээн деп болур. Ол болза Үстүү палеолит үези-дир.

Тываларның адa-өгбелеринге Төп Азияның болгаш Мурнуу Сибирьниң төөгүзүнде билдингир Орхон-Енисейниң Көк-Түрктери биле Огуз-Уйгурлар хамaаржыр деп эртемдээннер тодаратканнар.

Дыл

Үстүү палеолит үезинде тываларның бурунгу өгбелери канчаар чугааланып чораанын эртемдээннер бо үеде тодаргайлап шыдавас. Билиривис болза эрги-шагдан бээр тываларның өгбелери 3 аңгы дылды солуп чугаалажып келген.

1. Енисей (кет) дылдыг тыва чоннуң өгбелери.
2. Саян дааның самодилери.
3. Эге түрк дыл.

Генетика

Тыва чоннуң генетика талазы-биле ажылдар 2000 чылдарда көстүп эгелээн. СССР үезинде тыва улустуң чүгле хан группазын тодаргайлаар турган. Амгы үеде генетиктер 2 материал ажыглап турар: митохондриалдыг ДНК биле ядролуг ДНК.

Митохондриалдыг ДНК.

Ава кижи таварыштыр оол биле кыс уругже дамчып чоруур. Эр кижи таварыштыр ажы-төлүнче митохондриалдыг ДНК дамчывас.

Ядролуг ДНК.

Адазындан чүгле оглунче салгал дамчып чоруур. Кыс уруглар таварыштыр ядролуг ДНК дамчывас.

Ханы төрел чоннар

Тофалар биле Сойыт чону.
Тофалар Чөөн-Саян дагларның соңгу чартыын эжелей чуртаан, оларның мурнуу чүгүнде тожулар бар. Бо үеде тофа чону Иркутск можунуң Нижнеудинск районунга хамааржып турар.
Сойыт чону база тофалар ышкаш Чөөн-Саян дагларның соңгу чартыын эжелей чуртап чоруур. Бо үеде сойыт чону Бурят республиканың Ока районунда чурттап турар. Сойыт чоннуң соңгу талазында тофа чону чурттап турар, мурнуу талазында Көпсү-Хөлдүң тухалары бар.

Үндезини

1. 1. Национальный состав населения, Арын 18. Федеральная служба государственной статистики, раздел "Всероссийская перепись населения 2010".
2. 8. население наиболее многочисленных национальностей по родному языку, Арын 230. Федеральная служба государственной статистики, раздел "Всероссийская перепись населения 2010".
3. Монгуш М. В. "У тувинцев Цэнгэла" деп бижээн чүүлү. // «Новые исследования Тувы» деп сеткүүл, №2, 2013 чыл.
4. Жанна Юшаның "Ханывыс чаңгыс төрел чон бис" деп бижээн чүүлү. // «Новые исследования Тувы» деп сеткүүл, сентябрьның 5, 2011 чыл; «Шын» солун, No 69 (18031) 23.06.11 ч.
5. М. В. Монгуш. Тофалары и сойоты: историко-этнографический очерк
6. Википедия:Саянские языки
7. Рассадин В.И. Следы огузского влияния в саянских тюркских языках. // Dil Araştırmaları Sayı: 12 Bahar 2013, 23-30 ss. Archived 2014-03-07 at the Wayback Machine
8. Тофаларский язык. Сайт ады: "Языки народов Сибири находящиеся под угрозой исчезновения".
9. Сойотский язык. Сайт ады: "Языки народов Сибири находящиеся под угрозой исчезновения".
10. Чидип турар дылдар Атлазы
11. З. Б. Чадамба. Тоджинский диалект тувинского языка.//ТНИИЯЛИ. Тувинское книжное издательство-1974 год, 136 стр.
12. Тере-хольский диалект тувинского языка./ Серен П. С. ТИГИ Научное издание. Абакан: Изд-во Хакасского государственного университета им. Н. Ф. Катанова, 2006 год.— 116 стр. ISBN 5-7810-0345-1.
13. Амгы тыва литературлуг дыл. Синтаксис./ Ш. Ч. Сат. Кызылдың пединститудунуң филология факультединиң студентилерге өөредилге ному. 2-ги үндүрүлге. Тываның ном үндүрер чери. Кызыл 1983 чыл.
14. Г. Д. Сундуй, Г. К. Ондар. Улусчу педагогика. "Улусчу ужурлар" деп 1-6 класстарның шенелделиг өөредилге-номчулга номнарынга эртем-методиктиг сүмелер./ ТР ниити болгаш профессионал яамызының национал школа хөгжүдер төвү. кызыл кожуунуң Шамбалыг ортумак школазы. Тываның ном үндүрер чери. Кызыл — 2004 чыл. ISBN 5-7655-0300-4