Хамаарылга категориязы
Хамаарылга категориязы.
Хамаарылга категориязы дээрге бир чүвениң өске бир чүвеге хамааржырын илередип турар. Сөске хамааржыр утка тускай кожумактың дузазы-биле тыптыр. Хамаарылга категориязы хамаарыштырарының падежи-биле холбашкан: мээң эжим, сээң эжиң, тракторнуң щимээни, хөлдүң эрии.
Хамаарылга категориязы морфологтуг, синтаксис-морфологтуг, морфология-лексиктиг аргалар-биле илереттинер.
1. Морфологтуг арга – хамаарылганың арын кожумактары-биле илереттинип болур.
| Арын | Сан | |||
|---|---|---|---|---|
| Чаңгыстың саны | Хөйнүң саны | |||
| дөс ажык үнге төнгенде | дөс ажык эвес үнге төнгенде | дөс ажык үнге төнгенде | дөс ажык эвес үнге төнгенде | |
| 1-ги арын | -м: шивим хадым |
-ым / -им, -ум / -үм: шедим хадыңым |
-выс / -вис, -вус / -вүс: шививис хадыңывыс |
-ывыс / -ивис, -увус / -үвүс: шедивис хадыңывыс |
| 2-ги арын | -ң: шивиң хадың |
-ың / -иң, -уң / -үң: шедиң хадыңың |
-ңар / -ңер: шивиңер хадыңар |
-ыңар / -иңер, -уңар / -үңер: шедиңер хадыңыңар |
| 3-кү арын | -зы / -зи, -зу / -зү: шивизи хадызы |
-ы / -и, -у / -ү: шеди хадыңы |
-зы / -зи, -зу / -зү: шивизи хадызы |
-ы / -и, -у / -ү: шеди хадыңы |
Таблицага тайылбыр.
Үстүнде таблицада чижек кылдыр «шиви», «хады», «шет», «хадың» деп, дөрт ыяш адын алган. Шет дээрге чадаң ыяштар-дыр, дыт.
Хамаарылга кожумактарлыг сөстер аңгы-даа турар, хамаарыштырарының падежинде сөстер-биле-даа хереглеттинер: аъдым, мээң аъдым.
Бирги арынның хамаарылга кожумактары чүвениң чугалап турар кижиге азы улуска хамааржырын илередир.
Чижектер. Силерге бижиир дээн бодалымны орта илередип шыдавайн олур мен. (Д. Чыдым. Эрткени эгиттинмес.) Кады өскен өөрүвүс бисти ырак орукче үдээн.
Ийиги арынның хамаарылга кожумактары чүвениң ийиги арынның ат оруннары-биле илереттинген кижиге азы кижилерге хамааржырын көргүзер. Чижектер. Ада-иеңер аал-ораныңар дугайында хөөреп көрүңерем. (Д. Чыдым. Эрткени эгиттинмес.)
Изиг-Хөлдүң шынаазында
Изиң бар деп дамчыдар сен.
(Ю. Күнзегеш. Чатчархай-оол чаңнап орда….)
Үшкү арында турар, чаңгыстың болгаш хөйнүң санында хамаарылга кожумактары дөмей. Олар чүвениң азы кижиниң үшкү арынның ат оруннары-биле азы чаңгыстың болгаш хөйнүң санында чүве аттары-биле илереттиген кижилерге азы чүвелерге хамаарылгазын көргүзер. Чижектер. Хүлүмзүрүүрге оолдуң диштери кылаңайнып көзүлгүлээн. (М. Ауэзов. Чалыы салгал. Очул. В. Монгуш). Ооң [бөрүнүң] читкезиниң кырында түктери алдынналчак көк болган. (М. Ауэзов. Чалыы салгал.)
Үстүнде күргүскен ниити уткаларындан аңгыда, хамаарылга кожумактары тускай уткаларлыг:
1) бир чүвениң кижиге эди болурун илередир: номум, бөргүм, хүүрээң, тонуң;
2) кижиниң өске кижээ төрел хамаарылгазын көргүзер: аваңар, дуңмавыс, эштери, уруум.
3) бир чүвениң өске чүвеге кезээ болурун көргүзер: холум, будуу, бузундузу, эжии;
4) бир чүвениң өске чүведе барын көргүзер: балыы, дииңнээри, ыяш-дажы, сургуулдары;
5) чүвениң шынарын, хечээлин көргүзер: быжыы, бедии, хөөрээчели.
Хамаарылга кожумактары чүгле чүве аттарынга эвес, харын өске-даа чугаа кезектеринге немежип чоруур. Ылаңгыя үшкү арынның хамаарылга кожумаа оранчок делгем функцияларлыг.
Үшкү арынның хамаарылга кожумаа немешкен чүве ады хамаарыштырарының падежинде чүве ады-биле каттышканда, бир чүвениң өске тодаргай чүвеге хамаарылгазын көргүзер: хоорайның сады, хемниң дожу, машинаның дугую.
Хамаарылга кожумактыг чүве ады падеж кожумаа чок чүве ады-биле каттышканда, кандыг-бир чүвениң тодаргай чүвеге эвес, ниити чүвеге хамаарылгазын айтыр, бир чамдыкта ындыг каттыжыышкыннар чаңгыс сөс уткалыг ажыглаттынар. Чижээлээрге, хем балыы деп каттыжыышкын балыктың кандыг-бир тодаргай хемнии эвес, черле кандыг-даа хемнии болурун айтыр; баш дүгү деп каттыжыышкын аңгы сөс уткалыг.
2. Морфология синтаксистиг арга – хамаарылга кожумактыг чүве адының хамаарыштырарының падежинде сөс-биле каттыжары болур: мээң аъдым, сээң номуң, ооң (уругнуң) билзээ, бистиң институдувус, силерниң чуртуңар, оларның (спортчуларның) стадиону. Бистиң чуртувус кызыгаа чок калбак-делгем, эгээртинмес байлактарлыг.
Хамааржылга харылзааалыг каттыжыышкыннарны изафетконструкциязы деп база адаар.
3. Чамдыкта хамаарыштырарының падежинде хөйнүң санының бирги, ийиги арынныарның ат оруннары (бистиң, силерниң-биле) хамаарылга кожумаа чок чүве аттары каттышкан туруп болур: бистиң чер ~ бистиң черивис, силерниң колхоз ~ силерниң колхозуңар. Мындыг арганы литературада хамаарылганың синтаксистиг аргазы деп база даап турар. Чижек. Бистиң аалдың оолдары черле ындыг: хөглүг-омак, ажыл-ишчи.
4. Морфология-лексика аргазы – хамаарыштырарарының падежи биле хамаарылга кожумааның база -гы, -ги деп кожумактың чаңгыс чүве адынга, ол ышкаш арынның ат оруннарынга каттышканы болур: мээңии (< мен-ниң-и-ги), сээңии, ооңуу (ол ышкаш; оолдуу < оол-дуң-у-гу), бистии, силернии, оларныы (ол ышкаш: оолдарныы < оол-дар-ның-ы-гы).
Мындыг хевирлиг сөстер, оларның иштинде чүве аттары предикаттыг шынарлыг апаар, сөглекчи бооп чоруур, домакка кол сөс-биле холбажыр болгаш кол сөстүң логика талазы-биле сөглекчиге хамаарылгалыын илередир: Чижектер.
Дорала мээңии, Сарала сээңии болгай.
Дуу көстүп чыдар суур бистии.
Бо дилиндек тараалар «Тиилелгении-дир».
Деңнеңер: Дорала мэңии – мээң Доралам, суур бистии – бистиң суур(увус), тараалар «Тиилелгении» – «Тиилелгениң» тараалары, өскээр чугаалаарга, деңнеп көргүскен каттыжыышкыннарның утказы дөмей: чүвелерниң хамаарылгазын көргүзер.
Үндезини эдер
Ш. Ч. Сат, Е. Б. Салзыңмаа. Амгы тыва литературлуг дыл. (Лексика болгаш семасиология, фразеология, фонетика, морфология). Тываның ном үндүрер чери. Кызыл — 1980.