Тыва чугааның ажык үннери

Тыва чугааның ажык үннери — Тыва улустуң чугаазында бар ажык үннерни сайгарып көрген арын-дыр.

Хамык үннерни болгаш ооң чүзүн-бүрүн янзыларын айтырда В. М. Наделяевтиң чогаадып каан фонетиктиг транскрипциязын ажыглаан^[1]. Ажык үннерин 32 фонемага чарган. 2000 чылдарда думчук-биле адаан узун үннерни база бир фонема кылдыр айтып киирген.

Тыва улустуң чугаазында “узун”, “кыска”, “аажок кыска” ажык үннер бар. Чогум, өске түрк дылдыг улустуң чугаазында база, үе аайы-биле, шак-ла ындыг үш үн илереп кээр. Дыл эртеминде чүгле узун биле кыска, азы чок болза, кыска биле аажок кыска үннерни демдеглеп алгаш шинчилээр-дир.

Аас ажыттынары-биле ⇓		Дыл одуруу, эриннер киржилгези, акустиктиг демдээ-биле
		Артыы одуругнуу								Мурнуу одуругнуу								Дылдың көдүрлүүшкүнү- биле
		эрин-биле адавас				эрин-биле адаар				эрин-биле адавас				эрин-биле адаар
		кыска	узун	өк- биле адаар	узун, думчук- биле адаар	кыска	узун	өк- биле адаар	узун, думчук- биле адаар	кыска	узун	өк- биле адаар	узун, думчук- биле адаар	кыска	узун	өк- биле адаар	узун, думчук- биле адаар
Кызаа	Кызаа									ɪ	ɪ:	ɪ˘	ɪ̃:	ʏ	ʏ:	ʏ˘	ʏ̃:	Үстүү көдүрлүүшкүннүг
Кызаа	Чартык кызаа	ы̅	ы̅:	ы̅˘	ы̃:	ʊ	ʊ:	ʊ˘	ʊ̃:									Үстүү көдүрлүүшкүннүг
Делгем	Чартык делгем					ɔ	ɔ:	ɔ˘	ɔ̃:	ε	ε:	ε˘	ɛ̃:	ø	ø:	ø˘	ø̃:	Ортаа көдүрлүүшкүннүг
Делгем	Делгем	a	a:	a˘	ã:													Алдыы көдүрлүүшкүннүг

Чижектер эдер

В. М. Наделяевтиң чогааткан транскрипциязын “Чаңгыс аайлыг фонетиктиг транкрипция”^[1] кылдыр очулдуруп алыылы.

С. Бүрбү. «Чечек».
Тыва орфография ёзугаар	Чаңгыс аайлыг фонетиктиг транкрипция
Күстүң айы орту эрткен, Хову, шынаа, чокпак арыг Хүрең, кызыл, алдын-сарыг Хорагайны шагда кеткен. Турлаг болгаш өөрүшкүзүн Каап чадап, ыглашкан дег, Дуруяалар кыңгырткайнып, Кааң дээрлеп шуужуп эрткен.	k°ʏs̲°t°ʏ̆ŋ°　aj̃ы̅　ɔ˘r°t°ʊ　ε˘rtkẽn χ°ɔwʊ　ʃ̲ˑы̃nã:　ħ͜ʃˑɔ˘qpaq‿arы̅ƣ x°ʏrε̃ŋ　qы̆zы̅l　a˘ldы̃n　sarы̅ƣ χ°ɔr°aςajnы̅　ʃ̲ˑaςda‿gεtkεn t̲ʊrlaƣ　p̲ ̲ɔlςaʃ̲ˑ　ø̃:r°ʏʃ̲ˑ°k°ʏz°ʏ̃n° qa:p̲‿ħ͜ʃˑadap　ы̅ςlaʃ̲ˑqan‿t̲εγ t̲°ʊ̃r°ʊ̃j̃ã:lar　qы̃ŋςы̅rtqajnы̃p qã:ŋ　t̲ε:rlεp　ʃ̳ˑ°ʊ:ʒˑ°ʊp°　ε˘rtkε̃n
Диакритиктиг демдектерге тайылбыр. ‿ — ийи сөстүң тудушканын айыткан. ° — ажык эвес үннүң эрин-биле адаанын көргүскен. ~ — үжүк кырында дыйлагар демдек ажык үжүктүң думчуктай адаанын айыткан. ɔ˘ — ажык үннүң оң талакы кырында демдек, өк-биле адаан үннү айыткан. ʏ̆ — ажык үннүң кырында чартык төгерик аажок кыска үннү айтып турар.

Тайылбыр кезек эдер

↑ ^1,0 ^1,1 Универсальная унифицированная фонетическая транскипция.

Үндезини эдер

Бичелдей К. А. Звуковой строй диалектов тувинского языка / под ред. Э. Р. Тенишева. — 2-е изд. — М.: Российского университета дружбы народов, 2001.
Сат Ш. Ч., Салзыңмаа Е. Б. Амгы тыва литературлуг дыл. (Лексика болгаш семасиология, фразеология, фонетика, морфология) / Д. А. Моңгуш редакторлаан. — Кызыл: Тываның ном үндүрер чери, 1980.

[uuft-1] 1,0 ^1,1 Универсальная унифицированная фонетическая транскипция.

[1]