Саха дыл
Якут дыл азы Саха дыл – саха чоннуң национал дылы. Орус дыл-биле чергелештир Республиканың күрүнениң дылы бооп турар. Якут дыл түрк дылдарның өг-бүлезинге хамааржыр. Ол аңгы адырны тургузуп турар.
|
Саха дыл | |
|---|---|
| Чурттар | |
| Регионнар | Якутия[d] |
| Эдилекчилер саны | |
| Деңнел | уязвимый[d][3] |
| WALS | ykt |
| Atlas of the World’s Languages in Danger | 508 |
| Ethnologue | sah |
| ELCat | 10454 |
| IETF | sah |
| Glottolog | yaku1245 |
2010 чылдың чизези-биле алырга 450140 кижи якут дылдың эдилекчилери болуп турар. Олар колдуу Якутияның девискээринде чурттап турарлар.
Якут дыл өске түрк дылдардан сөс курлавырының пластызының-аайы-биле аңгыланып турар. Ында моол болгаш орус дылдардан үлегерлээшкиннер хөйү-биле көстүп турар.
Ареал эдер
Якут дыл-биле чугаалажып турар чон колдуу Саха (Якутия) Республиканың девискээринде чурттап турар.
Социал медээлер эдер
Якут дыл ниити ажыглалдың дылы. Оон аңгыда якут дыл биче буурай эвен, эвенки, юкагир, долган болгаш орус үрде чурттаан чоннарнын харылзажылга дылы база болуп турар. Якут дылды албан-херек бижимелдеринде ажыглап турар. Якут дылда хөй культура-массалыг хемчеглерни эрттирип турар. Парлалга материалдарын: номнар, солуннар болгаш журналдарны якут дыл кырында үндүрүп турар. Якут дыл кырында теле-радио дамчыдылгаларны чорудуп утар. Якут чогаалчыларның болгаш композиторларның уран-чүүлчү бөлүктери аңгы-аңгы шиижиттинген көргүзүглерни якут дылга тургузуп, клубтар, театрларда көргүзуп турарлар.
Якут дыл бодунуң хөй жанрларының ачызында Сибирьниң литература талазы-биле эң сайзырангай дылдарының аразынче кирип турар. ЮНЕСКО якут олонхону чоннуң материалдыг эвес улустуң аас чогаалының шылгараңгай салгалдарының даңзызынче киирген. Якут дыл кырында республикада аңгы-аңгы жанрларның ыры-хөгжүмүн күүседип турар - классиктиг чогаалдардан амгы үениң эстрадазының болгаш рок-аялганың дээн ышкаш. Оларның аразындан ылгалып турар хөгжүмчү бөлүктер "Чолбон", «Сэргэ».
Сөөлгү үелерде якут дыл кырынга кино жанры база сайзырап эгелээн.
| язы-сөөгүнүң аайы-биле якут дылды төрээн дылы кылдыр санап турарларның чизези | ||
|---|---|---|
| якут дылды ажыглап турар | якут дыл төрээн дылы | |
| шупту[~ 1] | 441 536 | 470 092 |
| якуттар | 401 240 | 438 664 |
| эвенкилер | 16 874 | 17 016 |
| эвеннер | 11 503 | 9848 |
| орустар | 7229 | 1308 |
| татарлар | 326 | 132 |
| буряттар | 345 | 148 |
| Өөредилге чылдары | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1980/1981 | 1990/1991 | 1991/1992 | 1998/1999 | 2000/2001 | 2002/2003 | 2010/2011 | 2011/2012 | |
| Өөреникчилерниң саны[~ 2][4] | 45 617 | 47 585 | 51 658 | 72 669 | 72 182 | 73 728 | 55 668 | 53 564 |
2010 чылдың чизези-биле алырга якут чон аразында ийи дылды колдадып турар. Оларның 65 % орус дылды хостуг билир; 460971 кижи якут язы-сөөктүг бис деп бадыткап турар, ында 416780 кижи орус дылга хостуг чугааланып билир, а 401240 кижи - якут дылга хостуг чугааланып билир деп демдеглеттинген.
Өөредилге черлеринде якут дылды өөредип турар. Оларың аразында ниити билиглерни чүгле якут дылда өөредип турар эртемнер база бар.
Убрятов Е.И. - ниң бодалы-биле якут дылда моол дылдың салдары улуг. Черле шаандан тура якут дыл бир-ле дыл-биле чергелештир чоруп турган.
Диалектилери эдер
Е.И. Убрятовтуң "Якут дыл" деп чүүлүнде якут диалектилерни дөрт бөлүкке хуваап турар:
- төп бөлүк;
- вилюй бөлүк;
- соңгу-барыын бөлүк;
- таймыр бөлүк.
П.П. Барашков якут дылда үш аңгы аян бар деп турар: нам-алдан, вилюй-кангаларасс болгаш мегин-таттин.
Дылдыңэдилекчилериниң эсериглери-биле көөрге диалектилерде улуг ылгал көзүлбейн турар. Колдуунда бичии өскерилгелер лексика болгаш фонетикада.
Якут дылдың бижимели эдер
1692 чылда Николаас Витсенниң Амстердамга үндүрген аян-чорук демдеглелдериниң чартыы амгы якут дылга бижиттинген бир дугаар номнарның бирээзи бооп турар. 19 векте якут сөзүглелдерге кириллицага үндезилээн аңгы-аңгы алфавиттерниажыглап турган.
1917 чылда делегейниң фонетиктиг алфавидинге үндезилей С. А. Новгородов чаа алфавит тургускан. 1924 чылда ол алфавитти эде көрген. Оон 1939 чылда ниитизи-биле кириллицага үндезилээн алфавитти тургускан.
Амгы якут алфавит эдер
Амгы якут дылдың алфавиди кирилл алфавитти дөзевилээн. Чүге беш немелде үжүктүң дузазы-биле аңгы: Ҕҕ, Ҥҥ, Өө, Һһ, Үү оон ийи комбинация: Дь дь, Нь нь. Оон аңгыда дөрт дифтонг: уо, ыа, иэ, үө бар. Узун ажык үннерни дакпырлап бижиир.
| Кириллица | Ады | IPA | Демдеглелдер |
|---|---|---|---|
| А а | а | [a] | |
| Б б | бэ | [b] | |
| В в | вэ | [v] | Орус дылдан үлегерлээн сөстерге ажыглаттынар |
| Г г | гэ | [g] | |
| Ҕ ҕ | ҕэ | [ɣ], [ʁ] | «илбектиг Г» (фрикативтиг «г») |
| Д д | дэ | [d] | |
| Дь дь | дьэ | [ɟ] | «чымчак демдектиг Д» (чымчак «дь») |
| Е е | е | [e], [je] | чүгле орус дылдан үлегерлээн сөстерге ажыглаттынар |
| Ё ё | ё | [jo] | чүгле орус дылдан үлегерлээн сөстерге ажыглаттынар |
| Ж ж | жэ | [ʒ] | чүгле орус дылдан үлегерлээн сөстерге ажыглаттынар |
| З з | зэ | [z] | чүгле орус дылдан үлегерлээн сөстерге ажыглаттынар |
| И и | и | [i] | |
| Й й | йот | [j], [j̃] | |
| (Ҋ ҋ) | мурун йота | [j̃] | |
| К к | ка | [k], [q] | |
| Л л | эл | [l] | |
| М м | эм | [m] | |
| Н н | эн | [n] | |
| Ҥ ҥ | эҥ | [ŋ] | Лигатура «нг» (дыл соонуң «н») |
| Нь нь | эньэ | [ɲ] | «чымчак демдектиг Н» (чымчак «н») |
| О о | о | [o] | |
| Ө ө | ө | [ø] | «О с перекладиной» |
| П п | пэ | [p] | |
| Р р | эр | [r] | |
| С с | эс | [s] | |
| Һ һ | һэ | [h] | |
| Т т | тэ | [t] | |
| У у | у | [u] | |
| Ү ү | ү | [y] | Дорт «у» |
| Ф ф | эф | [f] | чүгле орус дылдан үлегерлээн сөстерге ажыглаттынар |
| Х х | ха | [x] | |
| Ц ц | цэ | [ʦ] | чүгле орус дылдан үлегерлээн сөстерге ажыглаттынар |
| Ч ч | че | [ʧ] | |
| Ш ш | ша | [ʃ] | чүгле орус дылдан үлегерлээн сөстерге ажыглаттынар |
| Щ щ | ща | [ɕː] | чүгле орус дылдан үлегерлээн сөстерге ажыглаттынар |
| Ъ ъ | кытаанах бэлиэ | . | чүгле орус дылдан үлегерлээн сөстерге ажыглаттынар |
| Ы ы | ы | [ɯ] | эриннинң киржилгези чок, дыл соонуң «у» |
| Ь ь | сымнатар бэлиэ | [ʲ] | чүгле орус дылдан үлегерлээн сөстерге болгаш сөске «дь», «нь» деп үннерниң каттышканы-биле ажыглаттынар |
| Э э | э | [e] | |
| Ю ю | ю | [ju] | чүгле орус дылдан үлегерлээн сөстерге ажыглаттынар |
| Я я | я | [ja] | чүгле орус дылдан үлегерлээн сөстерге ажыглаттынар |
Демдеглелдер эдер
- ↑ ScriptSource - Russian Federation
- ↑ Ethnologue (англ.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 1951. — ISSN 1946-9675
- ↑ Красная книга языков ЮНЕСКО
- ↑ Арефьев А. Л. Языки коренных малочисленных народов Севера, Сибири и Дальнего Востока в системе образования: история и современность. — М.: Центр социального прогнозирования и маркетинга, 2014. — 112 ар. — ISBN 978-5-906001-21-4.
- ↑ Нациязын айыткан шупту кижилер.
- ↑ Численность школьников, обучавшихся на якутском языке в дневных общеобразовательных школах РСФСР / Российской Федерации в 1980/1981 — 2011/2012 учебных годах. Источники: «Образование и культура в Российской Федерации. 1992 год». М., 1992; «Образование в России». М., 2003—2012.