Поло, Марко
Ма́рко По́ло (итал. Marco Polo; 1254 чылдың сентябрь 15[4] , Венеция — 1324 чылдың январь 8, там же) — венециан садыгжы болгаш аян-чорукчу. Бодунуң Азияже аян-чоруунуң төөгүзүн алдаржаан «Делегейниң янзы-бүрүзүнүң дугайында ному» деп чогаалдында көргүскен. Ол номда бижээн болуушкуннарның шын-мегези ол үеден тура амгы үеге дээр ам-даа таптыг тодараттынмаан-даа болза, ол ортуку вектерниң Армения, Иран, Китай, Казахстан, Монголия, Индия, Индонезияның география, этнография, төөгүзүнүң дугайында бижээн үнелиг ному болуп турар. Ол ном XIV-XVI вектерниң далайжы аян-чорукчуларынга, карта тургузукчуларынга, чогаалчыларынга улуг салдарны чедирген . Чижээлээрге, ол ном Христофор Колумбтуң хемезинге ооң Индияны тып турган маршрут-оруунун үезинде турган. Шинчилекчилерниң санааны-биле Колумб номда 70 демдеглел кылып алган болган.
|
Марко Поло | |
|---|---|
|
итал. Marco Polo | |
 | |
| Төрүттүнген хүнү | 1254 сентябрьның 15[1] |
| Мөчээн хүнү | 1324 январьның 8[2][3] (69 хар) |
| Чурт | |
| Ашаа азы кадайы | Доната Бадоер[d] |
Ук-төөгүзү
эдерМарко Поло венециан садыгжы Николло Полонуң өг-бүлезинге төрүттүнген деп санаттынып турар[5]. Ол өг-бүле ювелирлиг кылымалдар болгаш чигирсиг чемнер садып ажылдап турган. Марко Полонуң төрүттүнген херечилели артпаан болганда, ону Венецияга төрүттүнген деп саналын XIX векте хорват шинчилекчилер шын эвес деп маргыш үндүрген. Оларныы-биле алыр болза, Полонуң өг-бүлези бир дугаар Венецияга XIVIII вектиң ийи дугаар чартыында көжүп келген.. Poli di Dalmazia демдеглеп бижип турары-биле 1430 чылдарга дээр Поло өг-буле Корчулга бажыңныг чурттап турган (амгы үеде Хорватияда).
Ачазы-биле даайының бир дугаар аян-чоруу
эдер1260 чылда Марконуң ачазы Николло бодунуң акызы Маттео-биле Крымче (Судак) үш дугаар акызы Маркоже чорупканнар. Ында Марко бажыңныг (магазин) турган. Улаштыр олар Гийом де Рубруктуң маршрудунуң оруу-биле шимчепкеннер. Сарай-Батуга бир чылды эртиргеш, акышкылар улаштыр Бухараче шимчепкеннер. Беркениң (Батыйның акызы) чорудуп турган дайынчы шимчээшкиннериниң айыылдыы-биле акышкылар чанар үезин чылдырар ужурга таварышкан. Чанар арга тыппайн, Бухарага үш чыл болгаш олар персияның ильхан Хулагунуң Ханбалыкче (амгы үеде Пекин) акызы моол хаан Хубилайче баар дээн караваннынга катчыпкан. Ол үеде Хубилай кыдат Сун империязын чылча шаапкаш удаваанда Моол империязынын болгаш кыдат черлерниң баштыңы аппарган.
1266 чылдың кыжын акышкылар Пекинге чеде берген. Хубилай оларны уткуп тура, акышкыларнын чугаазы-биле алырга, белек кылдыр алдын пайцзаны дедир кээр оруу хостуг боор кылдыр бергеш, папа Римкийге Иерусалимде Христостуң хөөрүнден үстү чортуптар кылдыр дилегни дамчыдарын дилээн. Акышкылар-биле орукче моол төлээлекчи Ватикан база аъттаныпкан, ынчалза-даа ол үр болбайн орукка чок апарган. Орукка чорааш Николло өөнүң-ишти чок апарган база 1254 чылда бодунуң чорупкан соонда Марко деп адааны оолдуг болган деп медээни дыңнаан. Венецияже 1269 чылда келгеш акышкылар Папа IV-кү Климент чок апарган, ооң орнунга чаа Папа ам-даа томуйлаттынмаан деп билип калган. Дүргени-биле даалгазын күүседиир дээш 1271 чылда, чаа папа томуйлаттынмаанда-ла Маркону эдертип алгаш Иерусалимче чорупканнар.
Марко Полону аян-чоруктары
эдер1271 чылда Маттео биле Николло Маркону эдертип алгаш Иерусалимче чорупканнар. Далай оруу-биле Бичии Азияның мурнуу-чөөн эриинге четкеш улаштыр кургаг чер-биле Армян дөң, Месопотамия, Иран дөң, Памир болгаш Кашгариялааш, Кыдатка четкен.
Кыдатка чуртталгазы
эдерБир дугаар Поло өг-бүлениң 1275 чылда четкен хоорайы Шачжа (амгы үеде Дуньхуан). Ол-ла чылын олар Хубилайның Шандуда чайгы турумчуур черинге чеде берген. Марко Полонун чугаазы-биле алырга, хаан оларны магадап, аңгы-аңгы күүседиир даалгаларны берип, Венецияже чандырбайын, үш чылдың тургузунда Янчжоу (Ийиги ном, CXLIV адыр) деп хоорайның губернатору кылдыр томуйлаан турган.
Полонуң Кыдатка чурттап турганының тодарадып бижип турары ында-хая болуушкуннар бижилгезиниң корум-чурумунга дүгжүп турар. Ындыг болганда аян-чоруунуң ылап шын оруун илередип алыры дыка берге. Ынчалза-даа ооң тодарадып бижилгези география талазы-биле тодаргай болуп турар. Ол делегейниң талаларын шын илередип база бир черден бир черге чедип алырда эртер үени болгаш терминнерни тодарадып бижип турар. Чижээ, «Паншинден мурнуу чүкче бир хонук орукка чоруурга Каиу деп сураглыг хоорай бар». Оон аңгыда Поло кыдаттарның хүн буруде амыдыралын, саазын акша ажыглап турарының дугайында болгаш ылап ус-дарган ажылдарын, үндезин чиир чемнерин тайылбырлап бижип турар. Кыдатка ол 17 чыл ишти турган.
Венецияже чанып келгени
эдерПоло өг-бүлезиниң чандырып көрүңер деп көвей дилелгелер турган-даа болза, хаан оларны салыксавас турган. Ынчалза-даа 1291 чылда бир моол кадынны персияның Аргун ильханынга кадай кылдыр бээр дей бээрге Поло венецианнарның дузазы херек апарган. Олар келин кысты айыыл-халап чок далай оруу-биле чедирип каары негеттинип келген.
Уран-чечен кинолар
эдер- 1938 — «Марко Полонуң аян-чоруктары», реж. Арчи Майо биле Джон Кромуэлл.
- 1962 — «Марко Поло», реж. Пьеро Пьеротти.
- 1975 — «Марко Поло», реж. Чжан Чэ.
- 1982—1983 — «Марко Поло», хөй кезектерлиг кино, реж. Джулиано Монтальдо.
- 2007 — «Марко Поло», реж. Кевин Коннор.
- 2014—2016 — «Марко Поло», хөй кезектерлиг кино, реж. Дэниель Минахан.
Документалдыг кинолар
эдер- 2014 — Марко Полонуң чажыт материалдары (The Secret File of Marco Polo / Marco Polo — Entdecker oder Lugner?), реж. Габриель Венглер (Gabriele Wengler).
Демдеглелдер
эдер- ↑ Marco Polo // Encyclopédie Larousse en ligne (фр.)
- ↑ Maraini F., Peters E. Encyclopædia Britannica (англ.)
- ↑ Errera C. Enciclopedia Treccani (итал.) — Istituto dell'Enciclopedia Italiana, 1935. — Vol. III Appendice.
- ↑ Bergreen, 2007, pp. 339—342.
- ↑ Поло Марко. Энциклопедия Кольера (чедимчок шөлүг — төөгү).