Политиктиг төөгүнүң агымы (хроника)
Урянхай (Х-ХХ вв.)
эдерКыдаттың, Моолдуң болгаш Россияның төөгү шыгжамырында Тыва "Урянхай" деп бижээн. Бурунгу ада-өгбелеривис аймаа бо ат-биле муң чыл мурнунда-ла моол күрүнеге бактааган турган. Делегейниң шылгараңгай полководчузу Чингис-Хаанның ук-ызыгууру түрк ханныг урянхайлардан, Хоор-Туматтардан үнген. Ынчангаш Темучинниң полководчулары Субээдей, Чжэбэ болгаш Чэлмэ урянхай уктуг болганы Чингис-Хаанның бодунуң аймаанга бүзүрелин көргүзүп турар. (Бо төөгүнү хандыр билирин күзезиңзе, персид эртемден Рашид-ад-Динниң "Сборник летописи" деп номун номчу)
Урянхай 1757-1911 чч. үезинде Манчы-кыдатка чагыртып, тыва нояннар Моолдуң Улясутайга барып үндүрүг төлеп, эрге-дужаалынга бадыладып турган. Амбын-ноян болгаш өске-даа урянхай нояннарның дилээн ёзугаар Россияның императору Николай II Урянхайны Россияның хайгааралынга алыр дугаында сүмеге 1914 чылдың апрель 4-те ат салган. Урянхай крайның херектер эмгелээр комиссары Григорьев Ю.В. Урянхайны Улуг орус хаанның хайгааралынга кииргенин Тыва нояннарга ол-ла чылдың июль 4-те дыңнадып, чогуур хемчеглерни ап эгелээн. 1914 чылда Урянхай биле Хакасия аразынга Ус оруун кылып, Хем-Белдиринге Белоцарк (Ак-Хаан) деп хоорайны тудуп эгелээн.
Тыва Арат Республика (1921-1944 чч.)
эдер1917 чылдың октябрь 25-те (ноябрь 7-де) Россияга күрүне эргилдези болган. Ленин баштаан коммунистер намы Россияга бүгү эрге-чагырганы холга алган. Дараазында чылдың ортан үезинде дүжүлгезин хунааткан эрги чазактың төлээлери ак шериглерин совет эрге-чагыргага удур көдүрүп үндүрген. Россияга хамааты дайыны болган, тодаргайлаарга, чаңгыс чурттуң хамаатылары бот-боттарынга удур чаалажып эгелээн. 1918 ч. июнь 30-де Омск хоорайга адмирал Александр Васильевич Колчак баштаан Сибирьниң Түр Чазаа тургустунган. Урянхайның камбы-ламазы Ондар Чамзы-камбы адмиралга ужуражып чораан.
Совет Россияның хамааты дайыны Урянхайның девискээринге база кыптыгып үнген. Эрге-чагырга дээш кызыл шериглер (командирлери Кравченко, Щетинкин, Кочетов), болгаш актар (командирлери Турчанинов, Казанцев, Бологов, Бакич) база оларны деткээн кыдаттар (Ян-Ши-Чао чанчын) дайылдажып турган. Бай-шыдалдыглар, эргиниң ноян-дүжүметтери, ламалары ак шериглерни, а ядыылар - кызыл шериглерни деткээн. Ук хамааты дайыны совет эрге-чагырганың тиилелгези-биле төнген.
Ооң түңнелинде 1921 чылдың август 13-16 хүннеринде Таңдының Суг-Бажынга бүгү Тываның тургузукчу хуралы болган. Аңаа Урянхайның бүгү кожууннарының, совет Россияның, Коминтернниң болгаш Моолдуң төлээлери киришкен. Ук шуулганга Таңды Тывазының тускай күрүнезин тургузарының, ооң чазаан соңгуурун, хамаатыларның дең эргезиниң, улус өөредилгезиниң, шажын-чүдүлгениң, кадык камгалалының, кызыгаар камгалалының, судтуң болгаш өске-даа чээрби ажыг айтырыгларны чугаалашкан. Ук хуралды Сафьянов И. биле Буян-Бадыргы М. чыып, аныяк гун ноян Буян-Бадыргы Монгуш даргалап эрттирген.
Бүгү Тываның чыыжының ийиги хүнүнде, август 14-те, төөгүде тускай күрүне - Тыва Арат Республиканың тургустунганын чарлаан. Дараазында ТАР-ның Конституциязын ук шуулганга бадылаан. Ооң найысылалы Кызыл хоорай болган.
ТАР-ның баштайгы чеди кижи кежигүннүг чазаанга эртем-билиглиг, удуртур дуржулгалыг эрги нояннар киргени чөптүг. Ону Төп Чөвүлел деп адаан. Чартык чыл эрткенде, ооң орнунга ТАР-ның сайыттар чөвүлелин тургускан. Ону база нояннар, ламалар удуртуп турган. Буян-Бадыргы Монгуш, Лопсан-Осур Маады, Идам-Сүрүң Салчак, Нимажап Монгуш, Дондук Куулар болгаш өскелер-даа. ТАР-ның чазаанга эгезинде дөрт яамы турган: даштыкы херектер, иштики херектер, юстиция база шериг херектериниң, а 1922 ч. оларга саң-хөө яамызы немешкен.
Тыва күрүне эгезинден тура Совет күрүнениң үлегерин эдерип, ооң политиктиг удуртулгазының майыын ол-ла хевээр оюп алган. Баштай Тываның араттарының революсчу намын (1922 ч.), оон Тываның аныяктарының революсчу эвилелин (1925 ч.), 1926 чылдың сентябрьда Тываның пионер организациязын тургускан. 1933 чылдың октябрь 28-те ТАРН Төп комитединиң президиум даргазынга Тока С.К. соңгуткан.
ТАР үезинде көшкүн чоннуң амыдыралынга үндезин чаартылгалар болгулаан. Тываның экономиказын болгаш культуразын сайзырадырынга Совет Эвилели дендии дузаалаан. 1925 ч. чазынында ТАР-га алдын казар дөрт артельди тургускан. Совет Эвилели даг дериг-херекселдери-биле хандырган. Эйлиг-Хемге алдын арыглаар фабриканы тудуп, Хараалга, Нарынга, Эмиге, Чиңге-Каътка, Бай-Сөөтке алдын тыважын шулуудаткан. 1924 ч. Тывага типография, 1925 чылдың октябрь 16-да Совет Эвилелиниң тутканы электростанция ажылдап эгелээн. Ол-ла үеде тууйбу заводу ажылдап кирипкен. Күрүнениң хөй санныг садыг, саң-хөө албан черлери бар апарган. Совет Эвилели Ус оруун чедир кылырынга дузалаан. 1926 ч. олап бир дугаар автомобиль Тываже келген. 1929 ч. "Союзтранс" деп бүдүлге чери тургустунган. Араттар мал-маганын хөйү-биле өстүрүп турган. Дыл эртемденнери Лопсан-Чиңмит М.Ш-Ч., Поппе Н.Н., Поливанов Е.Д., Пальмбах А.А.-ның киржилгези-биле чаа түрк латин алфавитке үндезилээн тыва бижикти чогааткан. Тываларның чаа бижиин 1930 чылдың июнь 28-тен бээр ажыглап эгелээн. Тыва бижик өөренир школаларны чоорту ажыдып, өөредилге номнарын чогаадып, солун-сеткүүлдерни, номнарны үндүрүп эгелээн. 1932 ч. бээр тыва радио, 1946 ч. Кызылга күрүнениң хөгжүм-шии театры ажылдай берген. Кожуун төптеринге эмнелге черлери ажыттынгылаан.
Мооң-биле чергелештир ТАР-ның чону кударанчыг аар-берге үүлени чүктеп эрткен. Ол үеде ССРЭ-ниң политиктиг шугумун эдерип, хөй-ниити амыдыралынга кижилерни ылгаар чорук Тывага тергиидеп турган. Ол дээрге кижилерниң ада-өгбезин коптарып, "феодал", "бай", "лама", "хам", "чоннуң дайзыны", "ядыы" деп ылгажыры-дыр. Ооң ужун 1931 чылдың чазынында чамдык шыдалдыг араттарның малын хураап, политиктиг эргелерин казып, төрээн черинден өскээр шөлүгүлээн.
Каргыштыр нүгүлге таваржып, актыг черге ажылындан үндүрткеннерниң аразында тыва күрүнениң удуртукчулары база бар.
......чедир бижиир
Дөзү
эдерБайыр-оол М.С.-тиң "Тывалар" деп номундан