Ондар, Товарищтай Чадамба оглу
Ондар Товарищтай Чадамба оглу (1948-1999 чылдар, Ишкин) – Тываның бир дугаар профессионал скульптору, Россияның алдарлыг чурукчузу, Тываның чурукчулар эвилелиниң баштаар чериниң удуртукчузу (1990-1995), Россияның делегей чергелиг культура фондузунуң Тывада салбырының баштаар чериниң удуртукчузу.[1]
|
Товарищтай Чадамба оглу Ондар | |
|---|---|
| Төрүттүнген хүнү | 1948 |
| Мөчээн хүнү | 1999 |
| Чурту | |
Намдары
эдерОндар Товарищтай Чадамбаевич 1948 чылдың август 5-те Сүт-Хөл кожууннуң Ишкин суурга арат өг-бүлеге төрүттүнген. Товарищтай Ондарның адазы Чадамбаның (Шолазы Номчулга) база авазы Чигденниң (шолазы Кыр-оол) өг-бүлезиниң беш дугаар төлү болган. Адазы Хая-Бажындан, Ондар уктуг, авазы Ишкинден Ооржак уктуг.[2] Төрүттүнүп келгенде, ада-иезиниң дилээ-биле Үстүү-Хүрээниң башкызы бичии оолга "Дажы-Сегде" деп ат тывыскан, ынчалза-даа паспорт кылдырттып турар үеде ооң адын Товарищтай кылдыр өскерткен. [3]
Ооң чоок кижилери оолдуң уран чүүлге сундулуун кара чажындан тура эскергеннер. Терек картындан дириг амытаннар чазаар чораан.
Бичии турда ооң-биле болган бир солун болуушкун дугайында Тываның алдарлыг чогаалчызы Черлиг-оол Куулар мынчаар бижип турар: “Ол үеде Санкт-Петербургтан келгенпрофессор Л.П. Потапов баштаан археологтар Ишкин чанынга эрги базырыглар казып турда, оларның чанынга Бавуужап бичии дыңмазы Товарищтай-биле аңаа келген турганнар. Археологтарның бирээзи (Вера Павловна), бичии оолдарны эскерип кааш, оларның кичээнгейин тывылган аът баштыг игилче угландырып: “– Силерниң ада-өгбеңерниң игили ам катап ырлай бээр. О, та каш чыл ыытаваан херексел боор бо?" деп олурган. Оң соонда бичии оол дүнелерде удуп чада, улаарап туруп берген. Авазы: "Ол дүктегер азаларның дүвүредип каапканы чевеглерни көрбеңер деп та чеже чугаалаан чүве" деп хорадап, артыш кыпсып турган. Оон бээр-ле Товарищтай уран чүүлге сундулуг апарган. Сактырга-ла ол шаандакы ус-шевер игил кылыкчызының сүнезини олче шилчий берген-даа ышкаш.[4]
Чадаанага ортумак школаны дооскаш, Совет шериг албанын эрткеш, 1971 чылда Кызылдың уран чүүл училищезиниң уран-чүүл салбырынче кирип алган. Аңаа бодун салым-чаяанныг ыяш чазакчызы база эгелеп турар скульптор кылдыр көргүскен.
1972 чылда Кызылдың уран чүүл училищезиниң башкыларынга Алма-Атының уран чүүл училищезинге өөренгеш, скульптор боорум ол-дур дээш, ынаар скульптура салбырынче шилчиттирип алгаш, оозун 1974 чылда тергиин дооскан. Ол-ла чылын Товарищтай Ондар Москваның В.И. Суриков аттыг күрүнениң уран чүүл институдунуң скульптура салбырынче кирген.
1980 чылда профессор П.И. Бондаренконуң мастерскаязын «Кадарчы» деп диплом ажылы-биле дооскан. Ол ажылын Ереван хоорайга (Армения) болуп эрткен Бүгү эвилелчи диплом ажылдар делгелгезинге бараалгаткан.
Дээди өөредилге черин дооскан соонда РСФСР-ниң Уран чүүл фондузунуң Тыва уран чүүл бүдүрүлгелиг мастерскаяларынче ажылдадып чоргузупкан.
1990 чылдан 1995 чылдарда Тываның чурукчулар эвилелиниң баштаар чериниң удуртукчузу, ооң соонда Россияның делегей чергелиг культура фондузунуң Тывада салбырының баштаар чериниң удуртукчузу.
Ийи катап өгленген, үш ажы-төлүн өстүрүп чораан.
Уран чүүлдүг ажыл-ижи
эдерОоң уран чүүлдүг ажыл-ижи 1970 чылдарда ыяштан болгаш даштан кылган ажылдары аңгы-аңгы делгелгелерге бараалгаттынып турган. «Бичии мунукчузу» деп дыт дазылындан кылган ажылы Кызылга 1971 чылда болуп эрткен республика чергелиг бот тывынгыр чурукчуларның делгелгезинге делгеттинген.
Корреспондент Ондар Бораш бодунуң 1972 чылда бижээни “Ты будешь скульптором, Ондар!” деп чүүлүнде мынчаар сактып турар: “Этого молодого парня я увидел три года назад в городе Чадане, и на фестивале художественной самодеятельности были представлены работы мастеров-резчиков. Резьба по дереву Ондара Товарищтая тогда получила хорошую оценку. Юный автор тогда был учеником Суг-Аксынской средней школы… Мы уверены, что из нашего земляка выйдет хороший скульптор!”[5]
1977 чылда ооң чонар-даштан кылган скульптуразы Москва хоорайга "Күчүлүг Октябрьның 60 чыл ою" деп Бүгү Российжи делгелгеге бараалгаттынган[6].
1981 чылда Тываның бир дугаар херээжен чонар-даш чонукчузу, РСФСР-ниң И.Е. Репин аттыг Күрүне шаңналының эдилечизи Р. А. Аракчааның гипстен кылган портрет-чуруундан эгелээш, республиканың дыка хөй культурага, политикага база өске-даа адырларга хамааржыр ажылдакчыларның овур-хевирлериниң бүдүн галерея-чыындызын тургузуп эгелээн.
1983 чылда Тыва АССР-ниң улустуң чогаалчызы С.А. Сарыг-оолдуң кайгамчык портрет-овурларын кылган. Ооң соонда чылдарда Т.Ч. Ондар тудугжу А. Калзанның, башкы К. Алдын-оолдуң, чонар-даш сиилбикчизи Б. Дупчурнуң, композитор А. Чыргал-оолдуң портрет-овурларын кылып каан.
1980–1990 чылдарда Товарищтай Чадамбаевич бодунуң ынак ажылдаар материалы - ыяштан малчын кижиниң чымыштыг амыдыралындан кезектерни бажындан ушта сиилбээн улуг эвес овурларны кылып чоруп турган: «Ужудуушкын», «Бичии мунукчу», «Мөгелер», «Сегиржип алыышкын», «Чылгычы».
Ооң бир дугаар монументалдыг улуг ажылы Совет Тываның 40 чылынга тураскааткан Тываның хөгжүм-шии театрының артында сесерликте С.К. Токаның хөрек-тураскаалы болур. Дөрт катап улгаттырган дой дүрзүнү Т.Ч. Ондар партияның баштыңының чуруктарындан болгаш төрелдериниң сактыышкыннарындан дыңнап кылган болуп турар. Долгандыр турар тураскаалдың кезектрин болгаш дөжээн Москвадан архитектор В. Бубнов кылган.
1990 чылдарның эгезинде Тываның политиктиг репрессияларга калган кижилерге тураскааткан монументалдыг тураскаалдың дөзевилел-эскизин боданып алган.
1994 чылда Тываның политиктиг репрессияларынга чок болганнарга тураскаал "Дүжүп бербээнни" музейниң сесерлиинде тургустунган. Тураскаал күштүг аныяк арат эрни көргузүп турар. Ийи будун чара базып алган, ийи холун чудуруктанып алган, ол човулаңның база боолаашкынның мурнунда бодунуң сыныш чок тура-соруун көргузүп турар.
Т. Ондарның уран-чүүлдүг ажылдарының эң-не тергиини деп Тываның мачыннарынга тураскаатканы "Кадарчы" деп монументалдыг тураскаалы санаттынып турар. Бодунуң диплом ажылы "Кадарчыны" ол өзек кылдыр ап алган. Монументалдыг ажылды Москваның комбинадынга хүлерден кудуп кылгаш, 1997 чылда Кызыл -Эрзин оруунуң 9 дугаар километринде тургускан.
Бедик черден кадарчы таваар Тываның одарларын, ховуларын долгандыр көрүп каап турар. Ол тыва хептиг, тыва бижектиг турар. Холдарын өрү көдүргеш, эгиннериниң кылында салган кадарчы узун ыяжындан туттунуп алган.
1995 чылда Товарищтай Ондар Х. Б. Донгак-биле кады Совет Эвилелиниң маадырлары: Х. Чүргүй-оол, М. Бухтуев, Т, Кечил-оол, Н. Макаренконуң хөрек-тураскаалдарын хүлерден кылганнар. Оларны Кызыл хоорайның Культура болгаш дыштанылга сесерлииниң мурнунда тургускан.
Т.Ч. Ондар сөөлгү чылдарында М. Буян-Бадыргы ноянның тураскаалын кылып турган. Архивтен алган чуруктарга даянып, ооң элээн кааш дүрзүлерин кылып алган турган.
1998 чылдың сөлүнде ноянның даш кырында боданып олурар тураскаалының бичии хевирин кылган.
Товарищтай Чадамбаевич Ондар 1999 чылдың январьда Буян-Бадыргы Монгуштуң монументалдыг тураскаалын тургузар деп чуртталгазының кол сорулгазын доозуп четтикпейн, хенертен чок болган. Ооң ажылын чээни Байза Ондар чедир кылган.[7]
Тываның Алдан-Маадыр аттыг Национал музейинде ооң үжен ажыг ыяштан болгаш чонар-даштан кылган скульптурлуг ажылдары шыгжаттынган.
Билдингир ажылдары
эдерШаңналдары, алдар ады
эдер- Россияның алдарлыг чурукчузу;
Шөлүлгелер:
эдер- ↑ https://www.tuvaonline.ru/2008/09/24/2958_tovarischtai.html
- ↑ Бавуужап Ондар “Мөгейиг” // Шын – 2006, 7 октября.
- ↑ Сегбе Ондар “Ондарларның төөгүзү” (История Ондарларов), г.Кызыл. – 2003, с. 114.
- ↑ Куулар Черлиг-оол “Тернистый путь скульптора” “Тувинская правда”. – 1998, 13 августа.
- ↑ Бораш О. “Ты будешь скульптором, Ондар!” // Тувинская правда. – 1972 г., 3 сентября.
- ↑ А.Хертек // Летопись Тувы – 2008: историко-краеведческий альманах. – Кызыл. – 2007 г., с. 88–91.
- ↑ https://www.tuvaonline.ru/2014/09/11/v-kyzyle-otkryt-pamyatnik-osnovatelyu-tuvinskoy-gosudarstvennosti-mongushu-buyan-badyrgy.html