Маны
Маны – моортайлар аймаанга хамааржыр черлик амытан. Даштыкы хевири азырал диске кончуг дөмейлешкек-даа болза, улуг хевирлиг амытан. Бойдус бо черлик диисти даглыг, бедик хаяаларга, аза-октуг, хараганнарлыг ховуларга амыдырап-чурттаар кылдыр чаяап каан. Тывада манн Мөнгүн-Тайганың агаар-бойдузунга тааржыыр.
-
Маны чурттаар черинде -
Манының кежи куу, сарыг-хүрең өңнер колдаан, дүктериниң бажы каралдыр, шыйыг ышкаш чоруй барган болур. Кудуруу дээрбектер дег, тырыкыланып чоруй, төнчүзүнде каралдыр костур. Манны черже чавыт болганындан ол семис, улуг, тодуг-догаа кылдыр көстүр. Ооң карактары улуг, кулаа дүккүр. Оожум кылаштыг, кончуг оваарымчалыг, бодунуң уунда-ла чоруур чараш аң. Борбайтыр базып кылаштаар, ажына берген үезинде дыргактары уштуна бээр. Ол кижилерге хаая көзүлзе көстүр. Карактары ногаан-сарыг. Маны дүнеки үеде чемиш тып чииринге ынак, кончуг шимченгир апаар, карактары дыка көскү.
Манының чиир чеми - өрге, күске-күжүген, койгун, куштар. Олчазын кадарып тургаш халдаар, шуравышаан дырбактары-биле алыр. Маны кончуг оваарымчалыг амытан, ол хая чарыктары, даштар аразы, куйлар, үңгүрлер, хараганнар аразынга чаштынар. Көстүп келгеш, дораан чиде халый бээр. Кыжын харга чыдыпкаш, союп, чылып чоруптар.
Маны бир төрүүрде-ле 3-ң чедир оолдарлыг болур. Май-июнь айларда төрүүр. Ооң оолдары дүрген өзүүчел . бир талазында өлүп хораары база бар. Ооң уламындан манының өзүп көвүдевейн турар чылдагааны ында. Аргар-кошкар, те-чуңма өөр-бөлүк-даа болза бот-боттарынче чоошкулашпас, аңгы чемненип амыдыраар.
Амгы үеде кижиниң бойдуска багай салдарындан, төтчеглекчи аңнаашкындан манының саны эвээжеп турар. Маны делегейде ховар чидип бар чыдар дириг амытаннарның санында кирип турар. Эртемденнер ону бойдустуң дириг, ховар «эртинези» кылдыр санап, «Кызыл дептерже» кирген ховар дириг амытаннарны карак огу дег камгалаары, келир үениң салгалдарынга арттырып бээри – чоннуң ыдыктыг хүлээлгези.
Маныны аңнаары Россия база Тываның девискээрлеринге бүрүнү-биле хораан.