Лопсаң, Салчак Сотпа оглу

Лопсаң Салчак Сотпа оглу (орус. Лопсан Салчак Сотпаевич) (1909-1965чч) – тыва дылдың, бижиктиң баштайгы эртем шинчээчилериниң аразында билдингир, сураглыг кижи.

Намдары

Лопсаң Салчак Сотпа оглу 1909 чылдың апрель 5-те Бай-Тайга кожууннуң Кызыл-Дагга ортумак шыдалдыг, хөй ажы-төлдүг араттың өөнге төрүттүнген.

Эртем-билии

Ол 12 харлыг турда бижикке өөредир дээш ада-иези Көөп-Сөөк хүрээзинге аппарып киирип каан. 3 чыл өөренгеш, оон чорупкан. Кызылга нам сургуулунга моол бижикти, санның дөрт бөдүүн аргазын, география, политбилигни өөренген.

1927 -1931 чылдарда Чөөн-Чүктүң ажылчы чоннарының коммунистиг университединге (КУТВ) өөренген.

Ажыл-чорудулгазы

1929-1930 чылдарда Тыва национал бижиктң төлевилелин кылып турган комиссиянң ажылынга КУТВ-ниң бөлүк студентилери – Салчак Лопсан, Сат Бугажык, Николай Товарищтай, Даниил Данзын-оол идекпейлиг киржип турганнар. 1930 чылдың май айда төлевилел бижикти, чаа номнарны Тываже эккеп чораан экспедицияның хелемечизи кылдыр Лопсан Салчак ажылдаан. КУТВ-туң проректору Л.Д. Покровскийниң башталгазы-биле 1931 чылда КУТВ-ни дооскаш чанып келген.

1932 чылда баштайгы "Тыва-орус тойул бижии" (словарь) тургузуп, парлап үндүрген.

Тыва бижикти латинчиткен алфавиттен орус алфавитче шилчидер дугайында илеткелди эң баштай ССРЭ-ниң Эртемнер Академиязының Ленинградта Дыл болгаш угаан-бодал институдунга 1941 чылдың июнь айда кылган.

Репрессияга таварышканы

1949 чылда ону СЭКП-ти кежүгүнүнден «буржуаз-националистиг болгаш намның ажылынга дүүшпес чугаалары дээш» үндүрген. Оон эгелээш ону кайнаар-даа ажылче киирбьейн турган. Реалбазага хлеб быжырар черге кирип ажылдай берген. Өг-бүлезинге халалыг улуг хилинчек-човулаң эгелээ, 1955 чылга чедир үргүлчүлээн. 1955 чылда ону катап СЭКП кежүгүнүнге киирген, Шын солуннуң литературлуг ажылдакчызы, очулдурукчу кылдыр хүлээп алган, ынчалза-даа эртем ажылынче ону ооң соонда чагдатпаан. ССРЭ-ниң журналистер чөвүлелиниң кежигүнү болган.

Литература:

Кара-оол Е.О. Мое сердце всегда болело о нем (воспоминание о дяде).
Летопись Тувы – 2009. Салчак Сотпаевич Лопсан. с. 114-115.
Монгуш Д.А. Из истории перевода тувинской письменности на русский алфавит и создания учебников тувинского языка (к 100-летию со дня рождения С.С. Лопсана).
Монгуш Кенин-Лопсан. Эртем ажылдакчызы. Шын, 1989 ч. апрель 12. № 86.
Монгуш Кенин-Лопсан. Рукопись, публикация на тувинском и русском языках о Лопсане С.С.