Литвяк, Лидия Владимировна

Ли́дия (Лилия) Влади́мировна Литвя́к (1921 чылдың август 18 — 1943 чылдың август 1) — совет ужудукчу-хыдыкчы, авиациянның звено командири, гвардия биче лейтенант, Ийи дугаар делегей дайынында эң чедиишкинниг ужудукчу херээжен, Совет Эвилелинниң маадыры (1990). Ленин комсомолуннуң кежигүүнү.

Допчу намдары эдер

Лидия (Лиля) Литвяк 1921 чылдың август 18-те Москвага төрүттүнген. 14 харлыында аэроклубка барып турган, 15 харлыында бир дугаар ужудуушкунун кылган. Херсоннуң авиация школазын дооскаш, Калининниң аэроклувунга башкылап ажылдап турган. 45 ужудукчуларны белеткээн. 1941 чылда шеригже келдирткен. 1942 чыылда херээжен авиполкче киир бижиттинген (586 ИАП). Як-1 дээр ужар-хемени ажыглап турган. Бир дугаар дайынчы ужудуушкунун Саратовтун дээринге кылган. 1942 чылдың августа бир дугаар немец ужар-хемени, бомбардировщик Ю-88, дүжүр аткан. Сентябрьда 437 дугаар хыдыкчы авиполкче шилчиттирген. (287 дугаар хыдыкчы дивизия, 8 дугаар агаар армиязы, мурнуу-чөөн фронт) Сентябрь 14-те Сталинград чоогунга ийи ужар-хемени дүжүр аткан: бомбардировщик Ю-88, хыдыкчы Ме-109.

Сөөлгү ужар-хемеге 30 тиилелгелиг, Рыцарь крестизиниң эдилекчизи, лейтенант барон Ганс Фусс ужудукчузу болган. А сентябрь 27-де агаар тулчуушкунунга 30 метр черден Ю-88, оон эжи биле катай Ме-109-ту дужур аткан. Ол үелерде уруг ужар-хемезинниң кабиназынга ак лилия чечекти чурудуп алган, оон соонда уруга «Белая лилия Сталинграда» деп кыйгы-шоланы тывыскан. Чоорту уругну 9 дугаар гвардиянның хыдыкчы авиация полкче шилчиткен. Ол тергиин ужудукчуларның чыынды полк турган. Аңаа баргаш Литвяк аэродромдан ырак эвеске дайызыннарның Do-217 бомбардировщигин дүжүр аткан. 1942 чылда 296 дугаар ИАП-че шилчиттирген. 1943 чылдын февраль 11-де агаар тулчуушкунунга фашистерниң ийи ужар-хемезин дүжүр аткан: Ю-88 биле FW 190. Литвяк боду база аттырып турган: ужар-хемезин дайызынның девискээринге хондурар ужурга таварышкан. Немецтер уругну тудуп алыр сорулгалыг чоокшулап кел чыдырларда, бир совет ужар-хеме кээп хонупкаш, уругну камгалап алган. 1943 чылдың февраль 23-те Лилия Литвак бир дугаар шанналын алган – Кызыл Сылдыс ордени.

Март 22-де Ростова-на-Дону чоогунга кезек бөлүк фашистерниң ужар-хемелери биле чидиг сегиржип алыышкын болган. Лилия бир ужар-хемени дужур аткаш, 6 хире Me-109 ужар-хемелерни эскерип, оларының биле дең эвес тулчуушкунун эгелээн. Эрес-дидим тулушкаш, балыглаткан-даа бол кемдээн ужар-хемезин бодуннун девискээирнге хондурупкан. Эмнеткен соонда дедир чедип келген.

1943 чылдың майда Лилия хөй тулчуушкуннарга киришкен, дүжүр аткан ужар-хемелериниң аразында бодунуң улузунга халдаарда ээптиг кылдыр үгер боо каразын өйлеп берип турган аэростат база бар. Ону уруг кажар арга-биле дайызыннарнын девискээринче киргеш, катап кээп оларнын талазындан дүжүр аткан. Ол чедиишкини дээш уругну Кызыл Тук ордени биле шаңнаан. 1943 чылдын май 21-де тулчуушкун үезинде Лилияннын ашаа өлүртүп каан: Совет Эвиилелинниң маадыры А.Ф. Соломатин.

Июнь 15-те Лилия Литвяк Ю-88-ти дужур аткан, оон дедир ужуп чоруп олура 6 немец хыдыкчыларга таварышкаш, улаштыр аткылашкан. Бирээзин дүжүр адып каан. Балыглаткан, ынчалза-даа эмнелгеге чыдарындан ойталаан. Июль 18-те Лилия Литвак эжи Катя Буданова биле дайызыннарның хыдыкчылары биле сегиржип алыышкын кылганнар. Катя ол тулчуушкунга чок болган, а Лилия парашют-биле шурай берген. Август эгезинде Лилия дайызынның 2 ужар-хемезин дүжүр аткан. Сөөлгү дайынчы даалгаже уруг ужуп чоруткаш ээп келбейн барган.

Дайын соонда душ болуп Донецк облазынның Шахтер районунга Дмитровкага ниити хөөрден уругнун мага-бодун тып алганнар. 1971 чылда дилээшкин ажылынның түңнели ол болган. Ол чылын Лилияны дайын үезинде ис чок читкен улус санындан ап каапкан, а 1990 чылдың май 5-те ССРЭ президентизи Лилия Литвака Совет Эвилелиниң маадыры деп атты тывыскан. «Алдын Сылдыс» медали №11616.

Шаӊналдары. эдер

  • Герой Советского Союза (5 мая 1990).
  • Орден Красного Знамени 22.07.1943.
  • Орден Отечественной войны I степени 10.01.1943, посмертно.
  • Орден Красной Звезды 17.02.1943.

Тураскаалдары эдер

  • Красный Луч хоорайның төвүнде Лилия Литвака тураскаал.
  • Гиннесстиң рекордтар номунче «Агаар тулчуушкунунга эң хөй тиилелгелиг херээжен ужудукчу» кылдыр кирген.
  • «RahXephon» дээр анимеде авианосец ТЕРРА уругнун адын эдилээн.
  • «Strike Witches» (орус. «Штурмовые ведьмы») дээр анимениң маадырларының бирээзи — Сани Литвяк.
  • Москвада Новослободская кудумчузунда Тураскаалдыг самбыра (2018).
  • Волгоград облазында Мурнуу шериг округуннуӊ девискээринде уругнуң бюстузу.

Кинолары эдер

«Дорогами памяти» 1979, ЦСДФ (РЦСДФ), 18 мин. Режиссёр: Е. Андриканис.

«Лиля», «Прекрасный полК» дээп документалдыг фильмнер сериязында, Лидия Литвякка тураскааттынган, 2014, Режиссёр А. Капков.

«Истребители» дээр сериал (реж. А. Мурадов), кинода овур-хевир Лилияны (актриса Е. Вилкова).

Литература. эдер

  • Литвяк Лидия Владимировна // Кавалеры ордена Славы трёх степеней: Краткий биографический словарь / Пред. ред. коллегии Д. С. Сухоруков. — М.: Воениздат, 2000. — 703 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-203-01883-9.
  • Овчинникова Л. П. Женщины в солдатских шинелях. — Волгоград: Ниж.-Волж. кн. изд-во, 1987. — 47 с.
  • Золотая Звезда москвича. — М., 1963.
  • Советские асы. — М.: «Восточный фронт», 1996.
  • Milanetti, Gian Piero. "Soviet Airwomen of the Great Patriotic War - A pictorial history" (англ.). — Istituto Bibliografico Napoleone, Rome, Italy, 2013. — ISBN 9788875651466.
  • Виноградова Л. Защищая Родину. Летчицы Великой Отечественной. — М.: Азбука-Аттикус, КоЛибри, 2015. — ISBN 978-5-389-09900-5.
  • Попович М. Л. Небесная Диана. // «Военно-исторический журнал». — 1995. — № 3. — С. 86—88.

Уран-чечен чогаалдар. эдер

  • Кравцова Н. Ф. Вернись из полёта. — М. : Детская литература, 1971. — 128 с. — 75 000 экз. — ББК КАЕ 167. — УДК БН-23042018/07(G).
  • Кравцова Н. Ф. Вернись из полёта. — М. : Воениздат, 1979. — 366 с. — 100 000 экз. — ББК 84Р7 Р2. — УДК 821(470)(G).
  • Кравцова Н. Ф. Вернись из полёта // Повести. — М. : Советская Россия, 1990. — (Подвиг). — 50 000 экз. — ББК Р2.
  • Аграновский В. А. Белая лилия : Документальная повесть. — М. : Советская Россия, 1979. — 80 с. — (Человек среди людей). — 75 000 экз. — ББК А75.
  • «Белая лилия» // В сб.: «Лица: Повести и очерки». — М., 1982.

Шѳлүлгелер. эдер

  • Л. Сепульведа. Белые Розы Сталинграда // «Скапсис».
  • Пётр Власов. Белая Лилия Сталинграда.
  • Александр Скороход. Ахтунг! Ахтунг! В небе «белая лилия»!
  • Обстоятельства гибели Литвяк.
  • Небесная Диана. Лидия Литвяк.
  • Фильм «Дорогами памяти» 1979, ЦСДФ (РЦСДФ), 18 мин. Режиссёр: Андриканис Е.
  • О воздушных сражениях, любви и смерти гвардии лейтенанта командира звена 73 гвардейского истребительного авиационного полка Лилии Литвяк.
  • «Они бежали …на фронт» -бывший летчик 73 ГвИАП Радченко Евгений Алексеевич о Литвяк и Будановой.
  • Музей Краснолучской гимназии № 1 им. Л. Литвяк.
  • Рассказ об истории памятника Л. В. Литвяк.
  • Сталинград, девушки, самолёты.