Шагжыржап, Иргит Чапсын оглу

Иргит Шагдыржап деп чүүл-биле каттыштырар херек!

Иргит Чапсын оглу Шагжыржап (орус. Иргит Чапсынович Шагжыржап) (1899ч төр. – 1959ч мөч.).

Кижи бүрүзүнүң амыдыралынга күш-шыдалды, сагыш-сеткилди өй билбес мөңнээрин негээр онзагай үелер турар. Бодунуң эвес, а өске улустуң чаагай чоруунуң дугайында чугаа чоруп турар болза, күжениишкин хөй дакпыр улгадыр. Кажан сээң күжениишкиниңден он, чүс кижиниң эвес, а бүдүн чоннуң салым-чолу хамааржыр болза, шуут-ла дескежир аргажок байдал туруп кээр. Чээрби чылдарның төнчүзүн, үжен чылдарның эгезин кижиниң шыдаар шааның эң бедик деңнелинге чурттап эрткен Иргит Шагжыржап чогум-на ындыг байдалга таварышкан.

Эрзин кожууннуң Бай-Даг сумузундан үнген Иргит (ол 1899 чылда ядыы арат өг-бүлеге төрүттүнген) бичиизинден-не байлар, дүжүметтерге хөлечиктеп, дарлаашкынның бүгү аар-бергезин, дорамчылалды көрүп эрткен. Ол боду мынча деп сактып бижээн : "Бай-Дагга төрүттүнген мен. Базым санында "бай-ла", "бай" дээр, а ол сөстерге хамаарылгам чок - ада-ием эң ядыы улус чораан. Дөргүл-төреливис дөгерези Оруйгу чагырыкчыга (ынчагы тус чер чагыргазының даргазы) биле Далаа-Сүрүң ноянга ажылдап берип чораан. Ядыы кижиге ол үеде чаңгыс хуу-салым - кыштың соогунда, чайның изиинде, харлыг-чаъстыгда байга бараан боору онаажыр чүве. Чылдың дөрт үезинде, хоругдал адаанда дег, амыр-дыш чок иженип билир. Мен база байларга хөлечиктеп чордум. Оруйгу муң ажыг малдыг, Далаа-Сүрүңнүү оон-даа хөй. Ынчангаш бодумну, өг-бүлемни, чоок кижилеримни бодаар чайым кайда боор".

Эрзинниң ховуларынга Хем-Белдиринде чаа амыдырал тывылган дугайында медээ чеде бээрге, Иргит саадавайн ырак орукче чадаг үнүпкен. Ядыы оолак ол орук ону кайы хире ыракче аппаарын, кайы хире бедикче көдүре бээрин бодаан деп бе? Найысылалга келгеш, ол-бо көрдүнерге, ол-ла чагырыкчылар, феодалдар үстүнде саадап олурар болган. "Канчап ындыг чоор?" - деп, ТАР-ның аныяк кежигүнү хилинчектиг айтырыгга тула берген. - Чоннуң чагыргазының дугайында кайда-даа чугаалап турар, а чазакта база революсчу намның ТК-зында чондан үнген кижи чок. Орта эвес херек-тир".

Орус аныяктар-биле таныжып алгаш, ол Кызылдың аревэчилери-биле сырый харылзаа тудуп, хөй-ле чүвени эскерип, билип турар апарган. "Сен чааскаан чигзинип турар кижи сен бе" - деп аревэ баштаңнары чугаалаан. - Сен ышкаш улус хөй. Оларны организастап көр даан". "Канчапса экил?" - деп, Иргит оожургаваан. - Тодаргай ажыл-чорудулга херек болгай". "Ынчанмайн канчаар. Чигзинмейн көр - деп аңаа харыылааннар. - Дузалаар бис. Бис чаңгыс-чаңгыс эгеледивис, ам чүс-чүс апардывыс.

"Аныяктарның коммунистиг интернационалын дамчыштыр - тиилелгеже!". Ол кыйгырыг И.Шагдыржап болгаш ооң чаңгыс аай үзелдиг эш-өөрүнүң күжениишкини-биле тургускан чаа программаның өзээ апарган. Ынчан 1925 чылдың төнчүзү турган. АКИ-ниң төлээзи Кутепов ТАРЭ-ниң бирги съездизинге байыр чедирип, чүве чугаалааш : "Чүгле кулданыгның кинчи-бегин үзе тыртары четпес. Ёзулуг революсчу шимчээшкинни тыва чоннуң, ядыы тываларның ортузунга ханыладып, калбартыры, ССРЭ-биле найыралчы харылзааны улам быжыктырары эргежок чугула... Даарта кандыг шылгалдаларга бастырып аарыңарны бөгүн кым чугаалап шыдаарыл? Силерниң орууңарга сөс кырында революсчулар бооп, тыва ядыы чон дээш демисежир бис дээр, а херек кырында силерни дедир тыртарын күзээр улус таваржыр боор" - дээн. Билген чүве дег болган: эрге-чагырга элээн феодал-теократ идегеттерниң тергииделинден хамыктың мурнунда ядыылар күштүү-биле хинчектенип турар.

Шиитпирлиг хөделир үе кээрге, И.Шагдыржап ТАРЭ-ниң IV съездизинге отчеттуг илеткелинге : Аревэ бүгү бодун эде тургузар организация апаар ужурлуг. Аревэжилерниң кол кичээңгейи араттарның экономиктиг, политиктиг эрге-ажыын камгалаарынче угланзын" - деп быжыы-биле медеглээн. Съезд ТАРЭ ТК-ның чиңгине секретарының туружун бүдүнү-биле деткээн.

Тыва аныяктарның революсчу эвилелиниң IV съездизиниң шиитпирлери намчыларны оппортунистер-биле чаныш-сыныш чок демиселче кыйгырган. Ол дээрге делегейниң коммунистиг шимчээшкининде болуп көрбээн, кажан аныяктар эвилели революсчу медерелинден улусчу партияны, ооң удуртулгазын бодунуң бодалын дыңнаарынче кыйгырган таварылга-дыр. Нам аревэни тооп дыңнаан-даа, 1929 чылда бооп эрткен ТАРН ТК-ның пленуму ТАРЭ-ниң IV съездиниң шиитпирлерин бүрүнү-биле чүүлзүнгеш, барыын оппортунистерни буруу шаап, оларны удуртур органнардан үндүргеш, И.Ч.Шагдыржап баштаан арат активчилерден ТК-ның чаа составын соңгаан. Пленум нам, эрге-чагырга органнарын аңгы талазы-биле хары кижилерден арыглаар дугайында шиитпир хүлээп алган. Пленумнуң шиитпирлерин чер-черлерге чөпсүнүп хүлээп алган.

Ол-ла чылдың күзүнүнде ТАРН-ның VIII съездизи бооп, эрткеш, феодализмни чок кылырынче, чаа ниитилелдиң үндезинин тургузарынче кол угланыышкынны алган. Ол болза ТАР-ның бүгү амыдыралынга үндезин өскерилге болган. Съезд : "Чүгле ССРЭ-биле харылзааны быжыглаары, ооң талазындан боттуг дузаламчы... республиканың экономиктиг тускай хамаарышпас чоруун хандырар" - деп онзалап демдеглээн. Чогум-на акы-дуңма орус чоннуң деткимчези-биле күш-ажылчы арат чон чаа амыдыралды - ооң экономиктиг, социал, культурлуг үндезиннерин тудуп эгелээн. И.Шагдыржап: "Чонга бодунуң бижии херек, арат кижи төрээн дылынга бижип, номчуур ужурлуг" - деп могаг чок катаптап чораан. Бижикти чогаадырга, чоннуң мурнунга кандыг келир үе ажыттынып ол кончуг тода билген. Чүгле ооң үндезининде улусчу революцияның сорулгаларын шиитпирлеп болур турган. И.Шагдыржаптың негелдези-биле VIII съезд национал бижикти чогаадыр дугайында тускай доктаал хүлээп алган. 1930 чылдың июль 20-де ТАРН ТК-ның калбак хуралынга билдингир дыл эртемдени Александр Пальмбахтың удуртулгазы-биле совет специалистер чогааткан тыва национал бижиктиң төлевилелин чугаалажып көргеш, чаңгыс үн-биле чүүлзүнген. Бөдүүн арат төрээн дылынга баштайгы сөстерни бижип эгелээн : "Чон, нам, Ленин".

И.Ч.Шагдыржаптың намдарының чырыткылыг арны - Тывага солун парлалгазын тургузарынга киржилгези улуг болган. 1926-1930 чылдарда ол моол дылга үндүрүп турган "Танну-Тывагийн Үнэн" ("Таңды-Тываның шыны") солунну редакторлаан. Ооң удуртулгазы-биле "Шын" солуннуң баштайгы дугаары төрээн дылынга үнүп кээрге, дыка-ла өөрээн. Баштайгы тыва журналистерниң бирээзи Иргит Шагдыржап бодун чалбыыштыг, дидим публицист кылдыр көргүзүп, парлалга сөзүн улусчу революцияга билдилиг бараан болдурган.

Феодал-теократтыг бөлүктер оларның биеэги онза эргелерин, кошкул-хөреңгизин казып-хавырган чаа езу-чурум-биле эптежип шыдавааннар. Олар улусчу нам-чазактың частырыгларын боттарының эрге-ажыынга кажары-биле ажыглаан. А ТАРН ТК-ның ажыл чорудулгазынга частырыглар эвээш эвес болган. Иргит Шагдыржап чаа амыдыралды дүрген тургузар дээш четтикпейн, совет дуржулганы бодал чок өттүнүп турган, ынчангаш арат ажыл-агыйлыгларже истеп сүрүүшкүннү организастаанында чөөн хажыдыышкыннар кылдынган. Ол бүгү чер-черлерге үндезилиг хөлзээзинни үндүрүп, Хемчикке боо-чепсектиг үймээнге чедирген, ындыг үймээн Тываның мурнуу чүгүнге база үнер часкан. Улусчу эрге-чагырга айыылдыг социал частыышкынның дөстерин узуткап каан.

Ындыг нарын байдалда ажылдаары белен эвес болган, а Шагдыржап бодунга бичии-даа чай-хос бербейн, чиңгине секретарының ажылынга мырыңай өрттендир хып турган. Ол үе дугайында Иргит Чапсыновичиниң оң холу апарган Салчак Калбакхөрекович Тока мынчаар сагынган: "Шагдыржаптың соксаал чок - бир папиросту тырткаш-ла, өскезин кыпсырып ап - таакпылап олурду. Ол ажылдай бергенде, үе-шакты уттуптар. Туруп-могапканы чугаажок. Арны ак-тос, чаактары соолбурара берген, карактарының адаа ыжык болду...". РСФСР-ден Тывага келген эмчи экспедициязының специалистери чиңсектиң кадыының байдалын шинчилеп көөрге, ол аар аараан болган. Ону доп-дораан Москваже эмнедип чорудупкан. Ынчалза-даа И.Ч.Шагдыржаптың идекпейлиг ажылче эглип шыдаваан. Чуртталгазының сөөлгү чадаларында ол Тыва төөгүзүнүң материальдарын чыып, парлалга сактыышкыннар кылып турган. Ооң өг-бүле амыдыралы чогуваан, ол чааскаан чорааш 1959 чылда мөчээн.

Улусчу чазак чайгылыш чок революсчунуң бодун хайырлавас, могаг-шылаг чок нарын ажыл-чорудулгазын, хүн-бүрүде маадырлыг чоруун бедии-биле үнелээн: 1936 чылдың июльда аңаа чурттуң дээди шаңналы - Республика орденин тывыскан.

Үндезини

ХХ чүс чылда Тываның алдарлыг кижилери. Тыва Республиканың Күрүне ному. Заслуженные люди Тывы ХХ века. Государственная книга Республики Тыва. Рецензенты: директор Института истории ОИИФФ СО РАН, чл.-корр. РАН, д-р ист. наук В.А. Ламин, ст. научный сотрудник Института истории ОИИФФ СО РАН, канд. ист. наук Н.Н. Аблажей. Редакционная коллегия: В.Я.Тимофеев, В.Ф. Чадамба –ответственные редакторы; канд. ист. наук Ч.М. Доржу, канд.филол.наук М.П. Татаринцева. Научное редактирование осуществлено Тувинским институтом гуманитарных исследований, руководитель – канд. ист. наук В.Д. Март-оол.