Тока, Салчак Калбак-Хөрек оглу
Тока, Салчак Калбак-Хөрекович (шын ады: Кол Тывыкы; декабрь 15, 1901 чыл – май 11, 1973 чыл[3]) — тыва чогаалчы болгаш күрүне ажылдакчызы. Прозаик, драматург. Генерал-лейтенант шериг эреглиг . Социалистиг Күш-Ажылдың маадыры. «Кадыыр биле Маска» деп Алдын Сылдыс-биле, Ленин орденнери-биле, ТАР-ның Республика орденнери-биле, ССРЭ-ниң Күш-ажылдың Кызыл Тук ордени-биле база «Күш-ажылга шылгарал дээш», «Германияны тиилээни дээш» медальдары-биле база «НКВД-ниң алдарлыг ажылдакчызы», «ССРЭ-ниң кызыгаар шерииниң тергиини» хөрек демдектери дээш оон-даа өске шаңналдар-биле шаңнаткан. ССРЭ-ниң болгаш Тыва АССР-ниң Күрүне шаңналдарының лауреады. 1944 чылдан тура СЭКП-ниң, 1929 чылдан тура Тываның Улус-революциязының партиязының кежигүнү чораан. ССРЭ-ниң Дээди 8 чыыштарының, Тыва АССР-ниң Дээди Совединиң 3 чыыжының депутадынга соңгуттуруп чораан. ТАР-ның культура комитединиң даргазы, Тываның совет чогаалчылар Эвилелиниң даргазы чораан. Тыва литератураның үндезилекчилериниң бирээзи. Тываның улустуң чогаалчызы[3][4]. «Араттың сөзү» деп үш номнуг чогаалдың автору.
|
Салчак Калбак-Хөрек оглу Тока | |
|---|---|
| Төрүттүнген хүнү | 1901 декабрьның 15[1] |
| Мөчээн хүнү | 1973 майның 11[2] (71 хар) азы 1973[1] |
| Чурт | |
| Ашаа азы кадайы | Анчимаа-Тока |
| Автограф |
 |
.svg){kind=small}
Намдары
эдер
С. Тока 1901 чылдың декабрь 15-те Мерген[5] (амгы Каа-Хем кожууннуң Сарыг-Сеп суурунуң чоогунда чер) деп черге төрүттүнген. 1910-1921 чылдарда Степан Михайлов деп орус байның өөнге хөлечиктеп турган. 1920 чылдар үезинде Араттың революстуг шериинге албан эрттирип тура, бижикке өөренгеш, Москвада Чөөн чүк улустарының Коммунистиг университединге 1925-1929 чылдарда өөренгеш, дооскан.
1932-19ңң чылдарда Тываның Араттың Революстуг Партиязының Төп Комитединиң Чиңгине секретары чораан. Ол үелерде Тываның социалистиг орукче хөгжүлдезинге, Ада-чурттуң Улуг Дайынында СССРЭ-ге дуза кадарынга улуг сагыш салып, 1938 чылда Тываның ССРЭ-ниң хүрээлеңинге киирерин чедип алган. 1944-1973 чылдарда СЭКП Тыва обкомнуң бирги секретарынга ажылдаан. Ооң удуртулгазы-биле Тыва ажыл-агыйның, культураның, эртем-билигниң бүгү адырларының талазы-биле бурунгаар хөгжүлдени алган. Ол 1952-1971 чылдарда СЭКП ТК кежигүүнүнге кандидат, 1971-1973 чылдарда СЭКП ТК кежигүүнү чораан. Тыва литератураның үндезилекчилерниң бирээзи.
Политиктиг ажыл-чорудулгазы
эдерЧогаадыкчы ажыл-агыйы
эдерС. Тока тыва литератураның үндезилекчилериниң бирээзи. Ол чогаал ажылын 1930 чылда «Самбукайның чугаазы» деп баштайгы тыва тоожуну бижииринге киржилгези-биле эгелээн. 1931 чылда «Кинчини үзе шапканы» деп ооң чогаалы парлаттынган. Ол-ла чылдарда «Херээжен» (1935), «Үүр даргазынга үш чыл болдум», «Дөңгүр-оол» (1938) деп шиилерни бижээн. Ол «Мээң сактыышкыным» (1941), «Тос чадырда» (1944), «Ада көрбээнин оглу көөр» (1963), «Чаа Тыва» (1964), «Ийи хемниң баштары» (1965), «Хайыраканчылар» (1971), «Чогаалдар чыындылары» (1976-1977) база оон–даа өске номнарның автору. 1943-1963 чылдарда «Араттың сөзү» деп трилогияны бижээн. Ол чогаалының номнары 1951, 1967, 1968 чылдарда үнгүлээн. Ук чогаалы делегейниң 29 аңгы дылдарында очулдуртунган. «Каргыга чорааным», «Бөрүлерни аңнаары» деп чечен чугаалары, «Тос чадырда» деп тоожузу тыва литератураның алдын фондузунда кирген[4].
1942 чылдан эгелеп Тыва Арат Республиканың, 1945 чылдан бээр ССРЭ-ниң Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү чораан. Тываның Улустуң чогаалчызы атты алган. Тываның совет чогаалчылар Эвилелиниң даргазы кылдыр база ажылдаан[6].
Номнары
эдер- 5 томнуг чогаалдар чыындызы (Кызыл, 1976–1981)
- шилиттинген проза чогаалдары (Кызыл, 1981)
- «Херээжен», (Кызыл, 1935)
- «Мээң сактыышкыным», (Кызыл, 1941)
- «В берестяном чуме» (Москва, «Советский писатель», 1943)
- «Тос чадырда» (Кызыл, 1944)
- «Араттың сөзү», 1-ги ном (Кызыл, 1951)
- «Араттың сөзү», 2-ги ном (Кызыл, 1965)
- «Ада көрбээнин оглу көөр» (Кызыл, 1963)
- «Чаа Тыва», (Кызыл, 1964)
- «Сказка о Кодур-ооле и Биче-кыс» (Кызыл, 1971),
- «Слово арата», роман в 3-х книгах (Москва, «Советский писатель», 1972)
- «Хомду дайыны» (Кызыл, 1984)
- «Улуг ужарже» (Кызыл, 2002)
- болгаш оон-даа өске.
Демдеглелдер
эдер- ↑ 1,0 1,1 Историческая энциклопедия Сибири / под ред. В. А. Ламин — Новосибирск: 2009. — ISBN 5-8402-0230-4
- ↑ Тока Салчак Калбакхорекович // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
- ↑ 3,0 3,1 Тока Салчак Калбакхорекович. — Биография
- ↑ 4,0 4,1 М.Б. Ховалыг «Тываның чогаалчылары / Писатели Тувы». Кызыл, 2001
- ↑ С. К. Токаның төрүттүнген ай-хүнүн биле черин ооң намдарларында аңгы-аңгы кылдыр айтып турар. Ук тодарадылга ооң бодунуң документизинде бижээн бооп турар. Төөгүчүлер ооң төрүттүнгениниң дугайында документизинде барымдаа дүүшпес деп турарлар, чүге дизе ол үеде кандыг-даа бижик турбаан.
- ↑ Салчак Калбакхөрекович Тока
Дөс
эдер- М.Б. Ховалыг «Тываның чогаалчылары / Писатели Тувы». Кызыл, 2001. Ном.