И́рбиш, азы Сне́жный Барс, азы Снежный Леопард (лат. Panthera uncia, ооң мурнунда — (лат. Uncia uncia) — моортайлар аймааның улуг сүт ижер араатаны, Азия Төвүнүң дагларында чурттап чоруур.

Ирбиш
Эртемде классификациязы
Делегей чергелиг эртемде ады
Синонимнери
Ареал
Камгалал деңнели

Ирбиш чинге, узун, ээлгир бага-боттуг, чолдаксымаар аспактарлыг, улуг эвес баштыг болгаш дыка узун кудуруктуг. Кудуруу-биле ниити узуну 200—280 см чедип турар, кили Вес 46—130 кг оглу бооп болур. Дүгунүң өңү чырык куу болгаш дээрбек азы шуут хара борбак соруларлыг.

Чурттап турар черинче чедери берге база кезек черлерге каш борбак амытан турар болгаш, оларны биология талазы-биле эвээш шинчилээн бооп турар.

Амгы үеде ирбистерниң саны дыка кончуг эвээш бооп турар - 2003 чылда аңгы-аңгы саналдар-биле алырга  4-тен 7 муң амытаннар бар. XX векте ирбисти Делегей чергелиг бойдус камгалаар эвилелдиң Кызыл номунче киирген, база Россияның Кызыл номунче, база өске чурттарның бойдус камгалаар документилеринче киирген. 2016 чылдан тура ирбистерни аңнап болбас деп хоойлу үнген.

Адының укталган төөгүзү эдер

«Ирбиш» деп сөстү орус хуу садыгжылар XVII векте тюрк аңчылардан өтүнүп адап эгелээнер. Тывага ол амытанны ирбиш деп адаар турган, Семиречьеге ону ильберс деп турган, Алма-Атының чөөн чүгүнде Кыдат-биле кызыгаарынга — ирвиз деп турган, тюрктар литературлуг дылга — ирбиз деп адаар. Ынчангаш ол сөс орус дыл кырынга артып каан, чүгле сөөлгү үжүү «з» өскерли берген, «с» апарган[1].

XVIII векте, азы, ооң мурнунда Сибирьге, а ооң соонда Семиречьеге болгаш Ортуку Азиияга «барс» деп сөс, леопарты адап турган, ирбиске (Uncia uncia) хамаарыштыр база адаар апарган, чуге дизе овур хевири дөмей боорга. Ынчалза-даа XVII векте алгы-түк садыгжылга үезинде «ирбиз» деп база адаар турган. XIX — XX вектиң эгезинде орус зоология литературазында Uncia uncia «снежный барс» деп ат ызыртынып артып каан (утказы англий, немец болгаш француз аттарга дөмей боорга) база ирбис (тюрк болгаш моол).

Шинчилел ажылдарның төөгүзү эдер

Бир дугаар ирбис дугайында чугаалап база Once деп аттыг чурукка көргүскен кижи Жорж Бюффон 1761 чылда. Бюффон ирбисти Персияда чурттап турар деп турган база аңнаарынга өөредип болур деп турган[2].

Бир дугаар эртем ажылга ирбис дугайында бижээн эртемден немец эмчи болгаш натуралист Иоганн Шребер 1775 чылда Felis uncia деп адап бижип турган[2]. Ооң соонда 1830 чылда ол амытаның хевирин дугайында Христиан Эренберг Felis irbis деп адап бижип турган. 1855 чылда Томас Хорсфилд ол хевир дугайында Felis uncioides деп адап шинчилел ажылдар кылып турган[3].

Биологтуг болгаш кайы-хре тарамык чурттап турарын дугайында эртем билиглер ийи век тургузунда тургустунган. Ирбисти шинчилээр ажылдарга көвей алдарлыг эртемденер киржип турган, чижелээрге, Петер Симон Палласа болгаш Николай Михайлович Пржевальский[4]. XX вектиң эгезинде ирбистиң хевирин дугайында немелде билиглерни А. Я. Тугаринов, С. И. Огнев болгаш оон-даа өскелер кылган. Сөөлүнде ирбис дугайында кол чаартылгаларны В. Г. Гептнер болгаш А. А. Слудскийниң ажылдары болган 1972 чылда. Тараазында биологиязы дугайында ажылдарны киирген улус: Л. В. Сопин, М. Н. Смирнов, А. К. Федосенко, В. Н. Никифоров, Д. Г. Медведев, Г. Г. Собанский, В. А. Шилов, Б. В. Щербаков, Н. П. Малков, Н. С. Сочина, А.Н. Куксин[5] база оон-даа өселер.

Демделгелер эдер

Ажыыглаттынган литература болгаш үндезинер
  1. Сосновский И. П. Редкие и исчезающие животные: По страницам Красной книги СССР. — М.: Лесная промышленность, 1987.
  2. 2,0 2,1 Строганов С. У. Звери Сибири. Хищные. — М.: издательство Академии наук СССР, 1962. — 2000 экз.
  3. В. Г. Гептнер, Н. П. Наумов. Млекопитающие Советского Союза. Хищные (гиены и кошки). — М.: Высшая школа, 1972. — Т. 2.
  4. Стратегия сохранения снежного барса (ирбиса) в России  (чедимчок шөлүг — төөгү). Хынаан 27 Чеди айның 2010. Архивтээн 2016 Үш айның 4.
  5. Александр Куксин защитил кандидатскую по снежному барсу | Заповедная Россия. Хынаан 25 Бир айның 2020.

Литература эдер

  • Логинов Олег, Логинова Ирина. Снежный барс. Символ Небесных Гор. — Усть-Каменогорск: Satura, 2009. — ISBN 5-00-001241-0.
  • Логинова О., Логинова И., Ирбис — Снежный Барс. — Усть-Каменогорск, ОФ «Snow Leopard Fund», 2013, 152 стp. — ISBN 978-601-06-2413-9
  • В. Г. Гептнер, Н. П. Наумов. Млекопитающие Советского Союза. Хищные (гиены и кошки). — М.: Высшая школа, 1972. — Т. 2.

Шөлүглелдер эдер