Бөрү-оъду

Бөрү-оъду, кокай-оъду (лат. Gentiána, орус. Горечавка, моол. Сормууст дегд) – горечавковыйлар бөлүүнге хамааржыр чаңгыс, ийи азы хөй чылдыг сиген үнүш.

Бөрү-оъду (Өкпе бөрү-оъду)

Бөрү-оъдунуң чечээ

Тывада кокай-оъдунуң 18 хевири өзүп үнүп турар. Оларның аразындан Горечавка бородатая, Горечавка крупноцветная, Горечавка крупнолистная, Горечавка лежачая деп хевирлерин эмнээшкиннерге ажыглап турар.

Хереглеттинер чүүлдери: бүрүлерлиг сывы, чечектери.

Эмге ажыглаар дээш белеткээр үези: апрель-сентябрь.

Ажыглаары: боостаа ишти, үстүкү тыныш органнары дегдиргенде, ижин-шөйүндү аарыгларында, эът изиин бадырарынга ажыглап турар. Чаа чыгдынган бүрүлери-биле балыглар эмнээр.

Моол эмнелгеге ажыглап турары

• Моол дылдан "Сормууст дегд" оъттуң хевири – "Сегел салдыг бөрү-оъду" – Горечавка борадатая деп очулдуртунар.

Ажыглаары: чечектери биле бүрүлерин баш аарыынга, хан базыышкыны улгаткаш, баш дескинер апарганда, кеш изиири билдинип, сидиктиң өңү караңгы-сарыг кылдыр өскерлип база багай чыттыг апарганда, аас иштинге коржаң амдан билдинип, багай амдан тыптып келгенде, карактарның ак чери саргара бергенде, дериткенде болгаш дерден багай чыт чытталып келгенде, ажыглап турар. Оон ыңай кокай-оъдун халдавырлыг аарыглар (гепатит) эмнээринге хереглеп турар.

• Моол дылдан "Хэвтээ дегд" оъттуң хевирин – "Чыдар бөрү-оъду" – Горечавка лежачая деп очулдурар.

Ажыглаары: баарның Боткин аарыын эмнээринге ажыглап турар.

"Диван-а" деп холумактың рецептизи – эът изии бадырарынга болгаш халдавырлыг хевирлиг сирилээр аарыг-биле (орус. лихорадка эпидемического характар) демисежиринге ажыглаарын сүмелеп турар.

"Горечавка-5":

1. кокай-оъдунуң чечектери;
2. чумза;
3. сарыг лилия (красноднев) чечектери;
4. хиазосперма чечектери;
5. магний дустары.

• Моол дылдан "Цагаан дегд" оъттуң хевирин – "Соок бөрү-оъду" – Горечавка холодная деп очулдурар.

Ажыглаары: боостаа аарыында болгаш халдавырлыг аарыглар үезинде эът изии бадырарда, организмниң хораннаныышкынын арыглаарынга ажыглап турар. Бир холумактың чижек рецептизи: чигир-сиген дазылы, бадан, стеллера карликовая, кокай-оъдунуң чечээ.

Бо холумакты сугга хайындырып алгаш, крупозная пневмонияда, аар бронхитте, боостааның ыжык болгаш оюлган аарыгларында болгаш аас иштиниң аарыгларында ижип эмненир. Кокай-оъдунуң хайындырып каан суун ижип, даштындан компресс салып база боостаа иштин чайып ажыглаар.

"Ванжин-дунтан" (ванжин – кокай-оъду, дун – чеди) деп хандының чижек рецептизи:

1. чыжыргана каттары;
2. кадырып каан виноград;
3. чиңге бүрүлүг истод дазылы;
4. песчанка волосовидная болгаш оон-даа өске үнүштерни ап болур.

Бо холумакты сугга хандылааш, тыныштаар, боостаа дуй тырттар, кезек болгаш-ла, аарыг кижини халаазырадыр чөдүртүр апарганда база быгын шашкылап аартыр, хан кузар болгаш хан каккыртыр өкпе аарыгларынла ижип эмненир.

Моол ады: "Ухар дигд" – Улуг бүрүлүг бөрү-оъду – Горечавка крупнолистная.

Ажыглаары: "Диван-а" ("Горечавка-5") деп рецептиниң тургузуунче кирип турар.

Төвүт эмнелгеге ажыглап турары

1) Төвүт ады: Кйи-лче (Чжи-лчэ) – Улуг бүрүлүг бөрү-оъду – Горечавка крупнолистная.

Ажыглаары: сиген мкхрис сандараанда тывылган изигни эмнээр (лихорадка).

2) Төвүт ады: Лчагс-тиг (чаг-диг) – Сегел салдыг бөрү-оъду – Горечавка бородатая.

Ажыглаары: мкхрис, баар болгаш чүрек изииниң аарыгларын эмнээр.

3) Төвүт ады: Дэ-ба (дэ-ва) – Улуг чечектиг бөрү-оъду – Горечавка крупноцветная.

Ажыглаары: янзы-бүрү халдавырлыг, эът изидер аарыглар эмнээр.

4) Төвүт ады: Спанг-ргйан (банг-чжан) – Соок бөрү-оъду – Горечавка холодная.

Хереглеттинер чүүлдери: сигени.

Ажыглаары: боостаа аарыгларында, эът изиир хораннаныышкыннарда ажыглаар, өкпениң изиглиг аарыгларын эмнээр.

5) Төвүт ады: Сум-чу-тиг (сумм-чу-диг-да).

Ажыглаары: баарның болгаш мкхрис изиин эмнээр.

6) Төвүт ады: Снго-до-ба – Чыдар бөрү-оъду.

Хереглеттинер чүүлдери: чечээ.

Ажыглаары: римс экиртир эмнээр.

Кыдат эмнелгеге ажыглап турары

1) Соок бөрү-оъду – Горечавка холодная.

Июль-сентябрь айларда кокай-оъдунуң шупту кезээн чыып алгаш, хээндектээш, хүн караанга кургадып алыр.

Амданы, шынары: коржаң, соок.

Ажыглаары: сиген мкхрис сандараанда тывылган изигни эмнээр (лихорадка).

Ажыглаар хемчээли: 3–9 г. Сугга хайындыргаш, хандызын ижип эмненир.

2) Улуг бүрүлүг бөрү-оъду – Горечавка крупнолистная.

Дазылын эрте чазын азы күзүн казып алгаш, арыглааш, кургадыр азып алыр.

Амданы, шынары: коржаң, дески.

Баар каналдары: улуг-хырын, өт хавының, баарының каналдарынче баар.

Ажыглаары: өл-шыктан камгалаар, хан эргилдезин экижидер, сидик үндүрер, турнугуушкун арыглаар, саргара бергенде ажыглаар. Ханзыраашкын доктаадыр, эът изии бадырар, чемге хөөн киирер, сидик үнместээнде, дузалыг.

Ажыглаар хемчээли: 5-10 г. Хайындыргаш, суун ижип эмненир.

Таарышпазы: суларап кошкаан, өтпектээн кижилерге сүмелевейн турар.

Дөзүк

1. Серенот Станислав К. "Тыва улусчу эмнээшкин: эм оъттар, үнүштер, чааттар, мөөгүлер; моол, тибет, кыдат улусчу медициналар-биле чергелештирип бижээни". Тываның ном үндүрер чери, 2009. ISBN 5-7655-0636-4