Бурган-Даа
Бурган-Даа (өскээр адаары Бурган Даа, Богда Даа, Будда Даа; орус. Гора Будды) — Тываның Чаа-Хөл кожуунда Сүме-Бели деп дагда куй иштинде Авыдай Бурганның болгаш ийи бурганнарның дүрзүзүн хевирлеп каан ыдыктыг чер[1].
Туружу
эдерЧаа-Хөл кожууннуң девискээринде Сүме-Бели дагның үстүү бажында улуг куй иштинде хевирлеп чуруттунган. Ол болза Саян-Шушенск ГЭС-тиң суг-хөлбээниң (далайының) көдүрлүп кээнинниң девискээринге хамааржыр: тос ай (июнь-март) иштинде суг деңнелиниң адаанга баар, арткан үш айда (апрель-июнь) "далайның" суунуң деңнелиниң батканы-биле көстүп кээр.
Төөгүзү
эдер«Тываның төөгүзү» деп номда ол куйну болгаш ыдыктыг чурумалды XII-XIII чүс чылдарда кылган деп демдеглээн. А Тыва АСРЭ-ниң сайыттар Чөвүлелиниң 1977 чылда Дужаалы-биле «Куйда ыдык чурук (XI-XIII вектер)» деп адаттынган.
1921 чылда Тыва Арат Республика хувискаалдыг ССРЭ биле Моол күрүнелерни өттүнүп сарыг шажын чүдүлгезин күрүне херээнден аңгылап, хуулгаазын хоралыг чүүлдер кылдыр демдеглээн. Ынчан, 1930 чылдардан эгелеп, Тываның хүрээ-хииттерин узуткап, лама-башкыларны дорамчылап, оларны бъак көрүп, чамдыктарын тудуп хоругдап-даа турган.
Ынчалза-даа тыва чон, ылаңгыя Чаа-Хөл, Улуг-Хем чону Сүме даанда Ыдыктыг Будда Бурганынга дөмей-ле тейлеп чораан.
XX чүс чылдың сөөлзүредир Саян-Шушенск ГЭС-тиң тудуу доозулган соонда, Чаа-Хөл болгаш Улуг-Хем кожууннарының эң эки тарылга кылыр, сиген кезер болгаш одар-белчиир шөлдери "далай" адаанче кире берген - эң бедик черинде 240 метр болган. Ынчалдыр Бурган-Даа база суг адаанда барган. Ынчалдыр үе аайы-биле далайдан үнүп-кирип турар апарган.
Тургузуу
эдерОртузунда Авыдай Бурган турар. Чанында турар ийи дүрзү – Авалокитешвара (төв. Ченрезиг) биле Махастхамапрапта (төв. Тхучентхув) бодхисаттвалар. А эжииниң бертинде турар ийи локапал дүрзүлери - Авыдай Бурганның оң талазында Вирудхаки (мурнуу чүктүң камгалакчызы) турар, солагай талазында Вирупаксы (барыын чүктүң камагалакчызы) турар.
Демдеглелдер
эдер- ↑ "Ыдык күштүг Будда Бурган" деп номдан
Дөзүк
эдер- Ном. Кара-оол В.Х. "Ыдык күштүг Будда Бурган". 2013ч., Ю.Ш. Күнзегеш аттыг Тываның ном үндүрер чери, 308 ар.