Өпей ырлары
Өпей ыры — улустуң аас чогаалының биче жанрларының бирээзи. Ол чон бүрүзүнүң аас чогаалында бар. Аас чогаалының өске жанрларынга бодаарга, өпей ырының кол үндезини – узун хоюг аялга болгаш аңаа таарышкан катаптаттынып турар, эргеледиг чассыдыышкынның сөстери. Ындыг тургузуглуг ырны чаш уругну таалады чайгавышаан, чаңгыс аай оожум аян-биле күүседирге, ол оожургап удуур. Өпей ырының угу бурунгу үеде-ле тывылган сөстүң илбилиг күжүнге бүзүрээр ёзулалда деп эртемденнер санап турар. Чоорту ёзулал аянындан ол адырлып, аас чогаалының нептереңгей хевири апарган.
Чижектери
эдерӨпей, өпей, өпей, өпей,
Өвей сарыым, өөвей.
Капай, капай, капай, капай,
Хава сарыым, өөвей.
Кавайынга аадып өскен
Өпейлеңим, өөвей.
Мында “хава сарыым” , “өпейлеңим” дээн чижектиг эргелелдиң сөстери кирген. Черле ынчаш шагдан ура тыва улус уруг эргелеткенде “эникпейим”, “ыдым”, “сарыым”, “кызыл-үгүм”, “саспыгырым”, “чүдек чүвем” дээн чижектиг сөстерни ажыглаар чораан. Бир чүүлүнде оларда эргеледиг чымчак сеткилди сиңирип киирген, оон аңгыда эмин эрттир чараш сөстер-биле чаш уругну мактаар болза аза-бук алгашбаар дээн бүдүүлүк бодалдың чылдаа база ында.
Өпей ырларында овур-хевирлер, колдуунда, уругну долгандыр турар амыдыралдан алдынган болгаш ие кижиниң эң-не чассыг сөстери-биле илереттинген. Ава бүрүзү ынак ырылыг: ында чаш төлүн янзы-бүрү чылыг сөстер-биле эргеледип, аңаа келир үеде аас-кежиин, эки чолду күзээн база чымыштыг ижин уруунга алгап ырлаан болур:
Өпей, өпей,
Өпей сарыым!
Удуй берем,
Өкпеживей!
Аяк далдаар
Өкпежимни.
Ыглаганмай
Ыжык карак,
Саңзарлыг-ла
Сарыгбайым,
Саспыгыр-ла
Кызыл-үгүм,
Өпей, өпей,
Өпей, сарыым!
Удуй берем,
Уйнуң сарыым.
Сарыг баштыг
Ытчыгажым, кээргенчиг
Хемекейим,
Кылыр ижим
Доозуп алыйн,
Өпей, өпей,
Өпей сарыым!
Бо ырда эрге-чассыг сөстер-биле кады “кылыр ижим доозуп алыйн” дээнинден иениң чай чок чымыштыын көөр бис.
Чамдыкта ырның сөзүнде ханы амыдыралчы утка илереттинмээн, а колдуунда эргеледиг болуп турар:
Өпей сарыым, оой-оой,
Күжүр оглум, оой-оой,
Удуй берем, оой-оой,
Күжүр оглум, оой-оой!
Чаңгыс уруум, оой-оой,
Чайгап ор мен, оой-оой,
Авайынга эргеленип, оой,
Амыр удуй берем, оой!
Харын-даа чамдыкта, сөзү быжыгып доктаай берген ырлардан аңгыда, билдингир аялгага таарыштыр сөстер чогаадып ырлаар база аян турган. Ындыг таварылгада “өпей-өпей”, “увай-увай”, “оой” деп сөстер колдаан болур.
Өпей ырларын чогаадыырынга база күүседиринге чүгле иелер, кырган-авалар эвес, эр улус база үлүүн киирип турганын дарааында чижек бадыткаар. Бо хөөмейлеп күүседир ырда чылгычының ижин көргүскен:
Болур-даа бол, болбас-даа бол,
Борбаңнадып берейн шүңме.
Увай-увай, увай дембил,
Дембил-дембил, дембилдей.
Богба-даа бол, чаваа-даа бол,
Төрепчилеп берейн шүве.
Увай дембил, увай дембил,
Увай, увай, увай, увайаң.
Авторлуг өпей ырлары
эдерТыва бижик тургустунган соонда авторлуг өпей ырлары тыптып келген. Эң ылаңгыя С. Сарыг-оолдуң улустуң аялгаынга таарыштыр бижээни “Өпей ыры” чоннуң ынак ыры апарган. улустуң ырларынга бодаарга, авторлуг ырларның утказы, тургузуу лириктиг шүлүк чогаалы чоок, чаа амыдырал-биле ханы холбаалыг.
"Өпей, өпей, өпей, сарыым,
Өрү көрем, айның чырыын,
Оон артык хүннүң чырыы
Оглум сеңээ эртен келир.
Тудуг кылган күжүр ачаң
Турупкан-дыр, кээрге, сарыым.
Дүнекиниң хостуг шагын,
Түвек чокка удуп алзын.
Ачаң туткан чараш тудуун
Алгыдар сен, хөгжүдер сен
Аваңның мээң өпей ырым
Амыр-дыштыг ыры болзун!"
С. Сарыг-оол
"Кежээкиниң кызыл хүнү
Хербис баштап ажа берди.
Херим иштин дыргын ойнаан
Кезек оолдар тарай берди.
Авайыңга эргелеткеш,
Амыр удуй берем, оглум.
Өзүп келгеш баар орууң
Өөрүшкүлүг,чырык чаагай.
Ада-чуртка дуза кадар
Ачы-күжүң улам неме.
Авайыңга эргеленгеш,
Амыр удуй берем, оглум."
О. Сувакпит
Көгүдүлер
эдерБичии уруг чаа-ла бут кырынга туруп, ийи-бир базып өөренип турар үеде ону чемгерерде ийикпе идик-хевин кедирерде алаактырып, чөптээри-биле шүлүк аянныг чугааларны ажыглаар. Оларны көгүдүглер дээр.
Чаш уруг кылаштаар мурнунда баштай ийи бут кырынга туруп өөренир. Ада-иези азыулуг кижи ону тургузуп туткаш, сала каапкаш,. Көгүдүг-биле сорук киирер:
Че-че-че, тур!
Бөп-бөп-бөп, эр хей!
Азы шүлүктей аарак:
Бөөп-бөөп,
Туттун, туттун,
Бөөп-бөөп,
Тур-тур, тур-тур!
Уруг боду туруптар апаарга, ону холдарындан чедип азы орун-дөжектен туттундуруп кылаштадып өөредир. Ынчан база “бөөп-бөөп” деп чассыткан сөстер кирген көгүдүгнүң дузазы-биле ону дидимнендирип, сорук киирип деткиир:
Бөөп-бөөп,
Бир бас,
Бөөп-бөөй,
Үш бас!
Көгүдүглер колдуунда дыл-домаа чаа үнүп чоруур чаш уругларга таарыштыр чогааткан болганда, ында үн өттүнген база чүвелерни бичииледир, чассыдыр адаан сөстер хөйү-биле таваржыр: бошук – “идик”, найнам – “чем”, мүүкей – “инек”, чичи – “анай” дээш оон-даа өске. Чижээ, чем далдаар азы өкпелээр бичии уругларны аргалаар көгүдүгнү көрээлиңер:
Найнам чип ал, шымда-шымда,
Анайлар бис “чиили” деп турлар.
Мүүкейлер келди шымда,
Мүнүң “мээ” деп эдип турлар.
Идиин кедиреге ынавас уругларга дараазында шүлүкчүгешти чугаалап берип олургаш, эптен-чөптеп кедире кааптар:
Теп-теп тевенек,
Теве саар идиктиг,
Хап-хап хаванак,
Кара саар идиктиг.
Көгүдүглер чассыг, чымчак болурунуң аңгыда, хөглүг болгаш ритмиктиг тургузуглуг болур. оларның кол сорулгазы – бичии уругну дыңнадыр, чазык-чаагай аажы-чаңга өөредир.
Дөзү
эдер- “Тыва уруглар чогаалы” Башкы училищезинге өөредилге ному. Ч.М.Доржу, М.Д. Доржу. Тыва ном үндүрер чери, 1987.