Өг

Өг дээрге эрте-бурунгу шагда Төп Азияга чурттап чораан өгбелеривис түрктерниң материалдыг уран-чүүлүнүң мөңге тураскаалы-дыр.

Кызыл хоорайның сүлдезинде өгнү демдеглээн (2005ч.)

Көшкүн мал ажыл-агыйлыг аймактарга кончуг таарымчалыг чурттаар оран-сава чогум кажан, чүден тыптып келгенил деп айтырыгга эртемденнерниң долу, чаңгыс аай харыызы ам-даа чок. Оларның чамдыктары өг дораан тыптып келбээн, ол баштай ыяш чадырдан укталган, чоорту сайзырап, кидис өгже шилчээн дижип турар. Ында шынзыг бодал бар хире. Ындыг-даа бол, бистиң Тываның чижээн алыр болза, көшкүн малажылдыг кижилер кидис өглерлиг, а көшкүн ивижилер ам-даа кыжын ыяш чадырларында чурттап чоруурлар.

Өг дугайында эң баштайгы бижимел медээлер бистиң үениң алды чүс чылдарынга хамааржыр. Ол үеде ынаа чок, анаа-ла баганага быжыглап алыр бөдей өглер турган хевирлиг. Көжерде ооң ыяжын чүдүрүп, дажыглавас, чаа черге херек ыяштарны тып алыр аз ооң мурнунда ол турлагга арттырып каан херекселдерин ажыглаар. Ол өглерниң хараачазы чок, ооң орнунга улуг эвес үттерлиг турган. Шак ындыг онзагай хевирлиг өглер шуут чиде бербээн. Тываның мурнуу-чөөн талазынга шак ындыг өглер 1950 чылдар үезинге чедир тургулаан.

Эртемденнер эрте-бурунгу түрк өг бистиң төрениң чедиги чүс чылында колдуунда хевирлеттине берген деп бадыткаан. Ол өг ханаларлыг, ынааларлыг, үстүнде ыш үнер ойбактыг болгаш долгандыр кидистер-биле шыптынган. Өглер колдуунда түрк-ммол уктуг улустарда нептерээн.

Тодаргайлаарга, тывалар, алтайлар, хакастар, кыргыстар, казахтар, түркменнер, узбектер, моолдар, калмыктар болгаш өскелер-даа кидис өглерге чурттап чорааннар. Өг көшкүн мал ажыл-агыйлыг чоннарга кончуг таарымчалыг чурттаар оран-сава.

Өгнү эки чылыглап алырга, кыжын чылыг, а чайын кидис дээвиирлерин, адаккыларын ап каапкаш, оларны пөстер-биле солуп алырга, кончуг сериин. Бистиң өгбелеривис чоокка чедир-ле, көшкүн амыдыралдан сууржуң чорукче шилчигиже дээр, колдуунда кидис өглерге, а Тожунуң, Куңгуртугнуң ивижилери ыяш чадырларга чурттап чорааннар.

Тываларның чурттап чораан өглери, чадырлары ниитизи-биле бот-боттарынга дөмей-даа болза, чер-чер аайы-биле аразында ылгалдыг. Оларның хөй кезии кидис өглерге чурттап чораан.

Кидис өгнүң тургузуу:

Өг ыяжындан болгаш ону долгандыр шыпкан кидистерден. Ооң ханалары дөрттен он ийи чедир болур. Дөрт ханалыг өглерге ядыылар, алды-сес ханаларлыг өглерге ортумак шыдалдыг, а оон көвей ханаларлыг өглерге нояннар, байлар чурттап чораан. 6-8 ханаларлыг өглер эң-не нептереңгей турган. Ханалар база улуг-бичелиг, хөм дилиндээ-билн көктеп каан болур. Ханазы көвүдеп, өг улгаткан тудум, хараача база улгадыр.
Хараача - шавый эптээн алды мөгежелиг. Хана баштарының саны хараачаның, эжик аксының ынаа шанчар үдү-биле дең болур. Оларның баштарынга улуннар (ынаалар) шашкаш, үстүнде хараачага быжыглаар. Ханалар ойта дүшпезин дээш, долгандыр иштики кожалаң-биле быжыглаар. Өгнү тип алгаш, баштай адакы кидистерни шывар. Ооң эгиннеринде хананың алдыы баштарынга быжыглаар эшкен чептен кылган узун багларлыг. Адакының үстүү талазы хананың баштарындан ынааже бир карыш ажыг арта берген турар. Хананы шып алгаш, адакыларны үш азы дөрт даштыкы кожалаң-биле эжик чаактарынга быжыглаар. Кандыг-даа өг соңгу, башкы ийи дээвиирлиг болур. Баштай башкы, ооң соонда соңгу дээвиирни шывар. Дээвиирлерниң эгиннеринде база ханага быжыглаар базырыглыг болур. Соңгу дээвиирниң эктинде базырыг деп адаар узун багларны авый-шавый тыртып тургаш, хананың алдыы буттарынга быжыглаар.
Өреге - дөрт азыглыг кидис шывыг, соңгу болгаш ийи талазында азыгларын өг ханазынга быжыглаар. Мурнуу азыы-биле дүндүктү дуй тыртып алыр.
Улуннарны дыт азы хадың шеттеринден, а хараачаны колдуунда хадыдан, хадыңдан чазаар турган.
Өгнүң бир ханазы он бир азы он ийи баштыг болур. Хана көктээрде, ооң аңгы-аңгы ыяштарын бир шавыг ажылдыр үттегилээш, ол баг-биле ужу, бажын тускай дошкалап тургаш шидиир (дугурар). Ынчаарга алды ханалыг өг чеден ийи улуннуг болур. Өгнүң дүндүүнге хараача турар. Ону кончуг шеверлер быжыг хадыңдан ээп тургаш кылыр. Өг хатка алыспазын, харга бастырбазын дээш багана-биле быжыглап каар. Өгнүң эжиин хүн үнер чүкче көрүндүр тип тургузары кижилерниң аңаа мага хандыр дыштанып алырынга эптиг, эжикти чиик болзун дээш шиви, чойган азы хадыңдан кылыр. Шаанда өгнүң эжиин ширтек ышкаш сырып каан каът кидистер-биле дуглап турган. Өг иштинге сырып каан кидис ширтектер чадып алыр.
Өгнү быжыглаарда, иштинден, даштындан куржап каар. Өг курун, багларын аът челинден эжер, ооң дээвиирин базыктырар-биле быжыглаар. Частыгда, харлыгда база дүне ыяап-ла өргезин дуглап алыр. Өгнүң ортузунга суугу, оң талазынга орун-дөжек, хойтпактыг доскаар, аъш-чем, аяк-сава турар үлгүүрге, солагай талазынга чүък чыыр чер, шууруун, чылапча, эзер-чүген салыр чер, дөрунге аптаралар турар. Эр кижи өгнүң дөрүнге, кыс кижи өгнүң баарынга олурар, келген аалчы өгнүң солагай талазы-биле эртер.

Наадым үезинде өглер делгелгези

Дөзү

"Өг - өртемчейниң өзээ" Байыр-оол М.С-тиң "Тывалар" деп номундан.