Үүле

Үүле, карма (орус. карма, санск. karma: төв. ལས། wylie - las; адалгазы - "лээ") – сарыг шажын философиязында чылдагаан болгаш түңнел аразында харылзаазын тайылбырлаан бүгү октаргай чергелиг хоойлу.

Азий чоннары үүлени өлчей-удазыны кылдыр демдеп турар

Үүле 3 аңгы болур: ак үүле (бисти аас-кежикке чедирер), кара үүле (бисти хилинчекке чедирер) болгаш нейтралдыг үүле (аас-кежикке-даа, хилинчекке-даа чедирбес).

Үүлениң шынарлары

1. Үүлениң түңнели тодаргай болур. Үүле дугайында кысказы-биле чугаалаар болза, кижи эки-даа багай-даа кылган чүүлдериниң түңнелин сөөлүнде барып боду эдилээри ол болур: эки кылган үүлези эки түңнелдиг болуп, багай кылган үүлези багай түңнелдиг болуп илереп келир. Чижээлээрге, ажыг перецтиң үрезинин тарып каар болза, ооң чемижи база-ла ажыг болур, чигирзиг үнүштүң үрезинин тарыырга, оон чигирзиг чемиш үнери-биле дөмей.
2. Үүле улгадып өзер. Бичии-даа буянныг үүле кылырга, кижиниң буян-кежии кызыгаар чок улгадыр. Бичии-даа нүгүлдүг үүле кылырга, кызыгаар чок улгадып, шыдажыр арга чок човулаңга чедирер.
3. Кылбаан үүлезиниң түңнелинге дужары болдунмас. Чылдагаанын тургузуп, буян чыгбаан болза, аас-кежиктиг болуру болдунмас, нүгүлдүг үүле кылбаан болза, човулаңга дужары болдунмас. Ынчангаш кандыг-даа аас-кежик бистиң буянныг үүлевистен кээп турар база кандыг-даа човулаң бистиң нүгүлдүг кара үүлевистен кээп турар.
4. Бир кылган үүлениң түңнели кайнаар-даа чиде бербес. Чамдыкта нүгүл-хүрүмнүг үүле кылырга, човулаң-хилинчекке дораан таваржыр, а бир чамдыкта хилинчек-човулаң дораан келбес-даа болза, алызында барып, ооң түңнелинге кижи ыяп-ла таваржыр. Буянныг үүле кылган болза, кажан-бир албан ооң түңнелинге дужуп, аас-кежиктиг, аянныг түңнелге дужар.

Ак үүле болгаш кара үүле

Кижилер болгаш өске-даа дириг амытаннарның аас-кежикти канчап чедип алырыл база хилинчек-човулаңга канчап таварышпазыл деп күзелдери дөмей. Ынчалза-даа олар аас-кежикти чедип алырының чылдагааннарын билбейн чоруурлар. Бүгү-ле болуп турар хилинчек-човулаңның: аарыг-аржыктың, айыыл-халаптың, дайын-чааның үнүп турар чылдагааны – он нүгүлдүг кара үүледе.

Он кара үүле иштинче үш мага-боттуң, дөрт чугаа-домактың, үш угаан-медерелдиң кылдыныглары кирип турар:

1. мага-бот: 1) амы-тын үзери, 2) оорлап азы чөпшээрел чокка ажык-кончаа бодап чүнү-даа алыры, 3) соора самыын чорук,
2. чугаа-домак: 4) меге сөс, 5) чөрүлдээге чедирер хоп сөс, 6) хора чедирер сөс, 7) артык сөс.
3. угаан-медерел: 8) хоптак, алыскак сеткил, 9) хора чедирер дээн сеткил, 10) меге көрүштерге алыскан сеткил.

Дөзүк

1. Геше Лобсаң (Ловзаң) Тхүптен. "Чырык дуза - 3. Сүзүк болгаш дагылга". Тыва дылда. Кызыл: ОАО "Тываполиграф", 2012 - 200 а.